Америкилиқ язғучиниң нәзиридики хитай

“бүйүк ира” тор бетиниң йеқиндики саниға америка калифорнийә университетиниң макро иқтисадшунаслиқ илми бойичә профессори, хитай мәсилилири мутәхәссиси һәмдә “хитай-һалакәтниң сәвәбкари” намлиқ китабниң апторлириниң бири грег автири (Greg Autry) һәққидики “америкилиқ язғучиниң нәзиридики хитай” мавзулуқ мақалә бесилди.

Мақалидә грег автириниң йеқинда канада парламентида өткүзүлгән хитай мәсилилири бойичә муһакимә йиғинида хитайниң нөвәттики сиясий, иқтисади һәмдә кишилик һоқуқ мәсилилири һәққидики мулаһизиси берилгән.

“узун йиллардин буян мән вә көплигән хитай мәсилилири мутәхәссислири қанчә ойлапму тегигә йетәлмәйватқан бир мәсилә шуки, хитай коммунист һакимийити дөләт ичидә өз хәлқигә шунчә яманлиқларни қиливатқан, хәлқаралиқ содида барлиқ нәйрәңвазлиқларни ишқа селип қилчә тәптартмастин чәтәл һөкүмәтлири вә ширкәтлириниң ахбаратлирини оғрилаватқан һәмдә ашкара һалда һәрбий тәйярлиқларни кеңәйтиватқан болсиму, әмма ғәрб җәмийитиниң бу мәсилиләрни көрмигәнгә селип үндимәй турувелишидин ибарәт” дәп башлайду автири өзиниң мулаһизисини.

Бир қанчә йилдин буян давамлишиватқан хитай пулиниң қиммитини тәңшәш һәққидики талаш-тартишларда хитай һакимийитиниң вақитни созуш һилисини ишқа селиватқанлиқини, шу сәвәбтин америка вә явропа әллириниң хитай билән болған содисида пассип баланс көрүлүватқанлиқини тәкитлигән аптор мундақ дәйду: “хитайда коммунист рәһбәрлириниң гезитләрдә елан қилинған сөзлириниң һәммиси һәқиқәт дәп тәшвиқ қилиниду. Пакитниң қандақ икәнлики һәргиз нәзәргә елинмайду. Хитай өз ширкәтлиригә експорт содисида толуқлима бериш қатарлиқ намувапиқ васитиләрни қоллиниш арқилиқ һәр йили америка вә ғәрб сода ширкәтлирини бир қанчә милярд долларлиқ зиянларға учритип келиватқан туруқлуқ улар йәнила хәлқ пулиниң қиммитини мувапиқ дәп қаришиду.
Грег автири мундақ дәйду: хитай коммунистлири әзәлдин еғир бәдәл төләшләргә қаримастин барлиқ тәшвиқат васитилирини ишқа селип, җамаәт пикри тәйярлаш арқилиқ хитайдин ибарәт дунядики әң чоң мустәбит дөләтниң хәлқарадики образини пәрдазлашқа урунуп кәлгән иди. Улар йәнә хитай һакимийитиниң сәпсәтилиринила тәшвиқ қилидиған “хитай гезити” һәмдә дуняниң һәммә дөләтлиридә дегүдәк қурувалған куңзи институти қатарлиқларни васитә қилип, чәтәлләрдә оқуватқан онмиңлиған хитай оқуғучилар һәмдә хитай көчмәнлирини хитай коммунистик һакимийитигә садиқ болушқа қиставатиду.

“хитай-һалакәтниң сәвәбкари” намлиқ китабниң апторлиридин бири болған грег автири чәтәл ширкәтлири хитайда дуч келиватқан мәсилиләр һәққидә тохтилип мундақ дәйду: хитайда мәбләғ салған чәтәл ширкәтлири өз мәһсулатлирини хитай базарлириға салмақчи болғанда, хитай даирилири бу ширкәтләргә қарита техникини өтүнүп беришкә мәҗбурлаш, хитай тәрәп бекиткән перевот нисбитини қобул қилишқа мәҗбурлаш, һәтта билим мүлүк һоқуқини оғрилаш қатарлиқ рәзил васитиләрни қоллиниду. Нөвәттә хитай ширкәтлири тәрипидин оғриланған чәтәл ширкәтлириниң билим мүлүк һоқуқи делолири йүзгә йеқин болуп, четилидиған омуми соммиси бир қанчә он милйон америка доллириға йәткән.

Униңдин башқа, хитай һакимийити мәһсулатларниң тәннәрхини төвәнлитиш мәқситидә, адәмниң ишәнгүси кәлмәйдиған васитиләрни қоллинип екологийиниң еғир дәриҗидә бузулуши һәмдә көплигән хитай ишчилириниң өлүм-йитимлиригә сәвәб болуватиду. Дуня сәһийә тәшкилатиниң санлиқ мәлуматлириға асасланғанда, хитайда һәр йили һаваниң булғинишидин өлүп кетидиғанларниң сани 700миңдин ашиду. Көмүр канлирида йүз бәргән техникилиқ вәқәләрдә өлүп кетидиған кан ишчилириниң сани 2000 дин ашиду. Мана булар хитай даирилириниң мәһсулатниң тәннәрхини төвәнлитиш мәқситидә йолға қойған намувапиқ башқуруш түзүмлириниң ақивити.

Хитайниң сода, инсан һоқуқи, һәрбий ишлар һәмдә тәкшүрүш түзүлмиси қатарлиқ мәсилиләрни айрим-айрим һалда сөһбәтлишиш һәққидики тәлипини америка, канада қатарлиқ ғәрб дөләтлири қәтий рәт қилиши лазим. Чүнки, хитай даирилириниң истратегийилик тәдбирлири бу мәсилиләр билән чәмбәрчас бағланған. Мисалға алсақ; хитай һакимийити тәкшүрүшни баһанә қилип, хитайда йүз бериватқан инсан һоқуқи дәпсәндичилики, түрмиләрдики мәһбуслар ишләпчиқарған мәһсулатларни експорт қилиш, өлүмгә һөкүм қилинғанларниң ички әзалирини сетиш содиси қатарлиқларни паш қилған Facebook һәмдә YouTube қатарлиқ ғәрб интернет ширкәтлириниң хитай базарлириға киришигә йол қоймайватиду. Униңдин башқа, хитай хәлқ пулиниң қиммитиниң узун муддәт төвән болуши сәвәбидин дуня содиси турақсиз болуп, хитай билән сода қиливатқан барлиқ дөләтләр җүмлидин америка, канада һәмдә явропа дөләтлири ғайәт зор иқтисади зиянларға учраватиду. Шуниң үчүн ғәрб дөләтлири ортақ тәдбир қоллинип, “хитай гезити” һәмдә хитайниң барлиқ радио, телевизийә,интернет қатарлиқ учур-алақә ширкәтлириниң ғәрб базарлириға киришигә чәк қоюш арқилиқ хитайни ғәрбниң учур-алақә ширкәтлиригә қоюлған чәклимиләрни әмәлдин қалдурушқа һәмдә чәтәл ширкәтлириниң билим мүлүк һоқуқини қоғдашқа мәҗбурлиши лазим.