Уйғур җәмийитидики психик сағламлиқ мәсилилири һәққидә (2)

Буниңға қарита вақтида зөрүр тоғрилаш елип бармиғанда роһимизни җәмийәтни бинормаллиққа башлайду. Хитай даирилириниң түрлүк бастуруш сиясәтлири һәмдә мәдәнийәт һуҗумлириниң тәсиригә учраш җәрянида, йеқинқи йиллардин буян уйғур җәмийитидиму кишиләрдики психик нормалсизлиқтин келип чиқиватқан яман ақивәтләр уйғурларда психика сағламлиққа қарита диққәт қозғимақта. Әлвәттә психика нормалсизлиқни чүшиниш, тоғра муамилә қилиш вә мувапиқ давалаш үчүн алди билән униң келип чиқишиға сәвәб болған сәвәб, идийиви һәмдә иҗтимаий амилларни тепип чиқиш зөрүр.

“ғәмсизликтин артуқ шадлиқ болмас, қанаәтчанлиқтин артуқ байлиқ болмас” дегәндәк, адәмләр ғәм қайғусиз, қанаәтчан болса өзини бәхтлик һес қилиду, кәйпияти яхши болиду бундақ кишиләр сағлам келиду узун өмүр көриду, уйғурлардин немә үчүн узун өмүр көридиғанлиқи үстидә тәтқиқат елип барған нурғун тәтқиқатчиларниң охшаш йәкүнлириниң бири уйғурларниң яшаш адити-етиқад, әнәниви өрүп-адәт, мәдәнийәт сәнәттин айрилалмайду, шуңиму сәһралардин тартип шәһәрләргичә һәтта улар көчмән болған җайларғичә, уйғурларниң турмуши күчлүк өрүп адәт, әхлақ пуриқиға игә, шундақла болар уйғурларда башқа милләтләрдин пәрқләндүрүп туридиған, миллий психикини шәкилләндүргән. Қайғуси һәм шадлиқини вақтида мувапиқ ипадә қилишни билиду, қанаәтчан үмидвар. Демәк уйғурларниң психика сағламлиқи уларниң җисманий сағламлиқи, узун өмүр көрүшиниң асаси.
Әмма йеқинқи йиллардин буян уйғурларниң психика сағламлиқиға даир мәсилиләр көпийишкә башлиған.

Психологийә мәсилилиригә аит “роһи сағламлиқ вә психика” дәп аталған мәхсус бир тор бәттә елан қилинған баянлардин мәлум болушичә, дунядики психологларниң “психика сағламлиқини сақлашниң шәртлири немә?” дегән соалға қарита ортақ җаваби шуки:

1. Толуқ бихәтәрлик туйғуси бөлиши керәк. Йәни бихәтәрлик инсанларниң асаси еһтияҗи, йәни инсан иҗтимаий муһитниң бихәтәр, тәбиий муһитниң гүзәл, хизмәт муһитиниң азадә, аилә муһитиниң бәхтлик раһәт болушини арзу қилиду болар бихәтәрлик туйғусини шәкилләндүриду.
2. Турмуш нишани әмәлийәткә уйғун бөлиши керәк. Навада турмуш нишани көтүрүш иқтидаридин ешип кәтсә ешип кәткини қанчә көп болса роһий бесимиму шунчә юқири болиду .
3. Өзини толуқ чүшиниш керәк. Иқтидариға тоғра һөкүм қилалмаслиқ кәйпиятиға тәсир көрситиду.
4. Муһит билән бағлинишини сақлаш керәк. Бундақ болғанда мәниви турмушни бейитқили, муһитқа техиму яхши маслашқили болиду.
5. Индивидуаллиқ йәни хаслиқни сақлаш керәк. Инсанниң йәккә гәвдилик хаслиқни сақлиши униң һәр қандақ һәрикәт һәм роһий һалитиниң асаси.
6. Мәлум өгиниш иқтидарини һазирлаш керәк. Йеңи билимләрни үзлүксиз өгәнмигәндә йеңи шәйиләрни, җәмийәт тәрәққиятини қобул қилиши чәклимигә учрайду.
7.Яхши кишилик мунасивәт сақлаш керәк. Кишилик мунасивәт һессият амилини асас қилиду. Кишилик мунасивәтниң маслашқан болуш болмаслиқи кишиләрниң психика сағламлиқиға тәсир  көрситиду.
8.Кәйпиятни ипадиләш вә тизгинләш лазим. Сиртқи дуняда йүз бәргән обйектип шәйиләрниң кишиләрниң көңлидә хушал болуш, қайғу уруш, ғәзәплиниш, бизар болушқа охшаш инкас пәйда қилиши  кәйпият сағламлиқиниң бәлгиси. Әмма бу хил кәйпиятлар һәрикәт амилида һәддидин ашқан һаләттә ипадиләнгәндә у йәнә психика бинормаллиқниң бәлгисигә айлиниду.
9. Қабилийитини чәклик даиридә җари қилдуралиши керәк. Бу арқилиқ адәм өзиниң ролини муһимлиқини һес қилалайду.
10. Адәмниң асасий еһтияҗи мәлум дәриҗидә қандурулуши лазим. Шәхсниң еһтияҗи қалдурулғанда хушаллиқ вә бәхт туйғусиға чөмиду бу роһий һәм җисманий сағламлиққа охшашла пайдилиқ.

Һалбуки уйғурларниң һазирқи омумий вәзийитидин қариғанда,улар психика сағламлиқини сақлашниң бу шәртлирини толуқ һазирлаш шараитиға игә әмәс, бәзилири һазирлиған тәқдирдиму қисмән шәртлирини чәклик шараитта һазирлаш муһитиға игә бөлиши мумкин. Шуңа уйғур җәмийитини көзитип келиватқан канададики руқийә турдуш ханим уйғурлар кәскин психика тоқунуши ичидин өзини вә өзлүкини сақлаш риқабитигә дучар болмақта дәйду.

Америкидики аләм техникиси идарисиниң оптика инженери алим әркин сидиқ әпәндиму йеңи әвлад уйғурлириниң хитайниң тил вә мәдәнийәт ассимилятсийисигә учриғандин кейинки өзгиришлирини көзитип язған мақалилиридә, хитай һөкүмитиниң уйғур яш әвладлирини психологийилик аң өзгәртиш елип бериватқанлиқини көрситип, хитай уйғурларниң көңлини башқидин программилимақта, дәп йәкүнлигән иди. Әркин сидиқ әпәндиму уйғурларни психика бинормаллиқ һадисилиригә сәл қаримаслиққа шундақла буниң техиму сәлбий тәсирләрни елип келишиниң алдини елишқа чақирди.

Адәттики кишиләрниң нормал психик һаләт билән бинормал психик һаләтни пәрқләндүрәлиши унчә асанға тохтимайду. Әмма нөвәттә йүзәки һалда психик нормаллиқ билән бинормаллиқниң өлчәмлиридин өзини баһалаш, өлчими, психик синақ өлчими, кесәллик сәвәби вә патологийилик түргә айриш өлчими сирттин баһа бериш өлчими, җәмийәткә маслишиш синақ өлчими қатарлиқлар бар.

Психик сағламлиқиға сәл қарашқа болмайду. Сағламлиқ сағлам тән сағлам роһтин пүтиду. Һәммимизгә хушал кәйпият вә сағламлиқ яр болсун!