Amérikidiki Uyghur mutexessisler xitayning "Uyghur iligha déngiz süyi yötkesh pilani" heqqide toxtaldi

Xitayning"sherqning süyini gherbke yötkesh" ni mezmun qilghan mezkur pilanining uzun mezgillik layihisi boyiche bolghanda, boxey déngizining süyini turuba bilen ichki mongghuliye arqiliq yötkep kélip, Uyghur élide 100 ming kwadrat kilométirliq bir köl shekillendürüshtur. Igilishimizche, mezkur pilan Uyghur aptonom rayoni da'iriliri teripidin buningdin bir qanche yil burun xitay dölet kabintigha sunulghan bolsimu, lékin xitay bash ministiri wén jyabaw munasiwetlik da'irilerdin bu qurulushqa alaqidar téximu tepsiliyrek doklat bilen teminleshni telep qilghan. Nöwette xitay da'irilirining bu qurulushni testiqlighan-testiqlimighanliqi we yaki pikir élish basquchida turuwatqanliqi melum emes. Lékin, bu qurulush yéqindin béri munasiwetlik xitay mutexessisliri teripidin jiddiy talash ‏- tartish qilinishqa bashlighan bolup, buning, küntertiptiki mesile bolup qalghanliqi roshen. Bu ayning bashliri xitayning her qaysi jayliridin 120 dek mutexessis ürümchige yighilip, bu qurulush üstide muzakire élip barghan idi. Yaponiye tokay uniwérsititining jughrapiye penliri boyiche sabiq dotsénti, hazir amérikida xizmet qiliwatqan mutexessislerdin muxter chong ependi, mezkur qurulush pilanida suning shorlishish we pargha aylinish amili nezerge élinmighanliqini eskertip, mezkur qurulushning rayondiki ékologiyilik tengpungluqqa buzghunchiliq qilidighanliqini agahlandurdi.

Uyghur aptonom rayonining tetqiqat we pilanlash ornidiki bezi mutexessislerning chet'el axbarat wastilirige bergen mezkur qurulush heqqidiki melumatlirida "sherqning süyini gherbke yötkesh" qurulushi Uyghur élide ichimlik su qis bolushtek ehwalni hel qilipla qalmay, yéza igilik we sana'etke kéreklik suni hel qilish, chöllükni kökertish qatarliq jehetlerdin nurghun mesilini hel qilidighanliqini ilgiri sürgen. Mezkur qurulushni pilanlighuchilarning hésabi boyiche qurulushning pütüp chiqishigha 62 milyard yü'en meblegh kétidu. Lékin, mezkur pilan'gha gumani nuqtidin qaraydighan bezi xitay mutexessislirining qarishiche, mezkur qurulushni pilanlighuchilar bu qurulushning téxnika jehettiki qiyinliq derijisi we iqtisadi yükini sel chaghlighan bolushi mumkin. Bu qarashtiki xitay mutexessisilirining biri proféssor xu yugu'ang. Uning qarishiche, boxey déngizidin Uyghur iligha su yötkep kélish dégenlik 1280 métir igizlikke su élip chiqish dégenliktur. Lékin, boxeydin bir tonna suni Uyghur iligha yetküzüsh üchün yolda 7.2 Tonna su pargha aylinidu. Shunga bir tonna suni yetküzüsh üchün 7.3 Tonna su yollash kérek. 10 Métir chongqurluqtiki 100 kwadrat kilométir kélidighan bir kölni toldurushqa bir trilyon tonna su lazim. Buning üchün boxeydin 7.3 Trilyon tonna su toshushqa toghra kélidu.

Proféssor xu yugu'ang bu qurulushning pütüp chiqishigha 62 milyard yü'en serp qilinishtin sirt, qurulush pütüp chiqqandin kéyin yene, her bir tonna suni yollashqa 4.6 Kilowat tok kétidighanliqini, 7.3 Trilyon tonna sugha 2 térlyon 400 milyard kilowat tok serp qilinidighanliqini bildürgen. Uning eskertishiche, buning boyiche hésablighanda, her bir tonna suning boxeydin Uyghur iligha yétip bérishi 8 yü'en'ge toghra kélidiken. Xitay metbu'atlirining xewer qilishiche, mezkur pilanni otturigha qoyghan bezi mutexessisler bunchilik zor kölemdiki kölning shekillinishi rayonning hawa rayigha tesir körsitip, höl-yéghinni köpeytidighanliqi, buning bilen rayonning jughrapiyilik muhiti adem yashashqa hazirqidin köp qolaylishidighanliqini ilgiri sürgen. Lékin muxter ependi buning tesirining cheklik bolidighanliqini, rayonning höl -yéghin miqdarigha köp tesir körsitelmeydu, dep qaraydighanliqini eskertidu.

Xitayning mezkur pilani 2009‏- yili ürümchi 5"‏- iyul weqesi" yüz bergendin kéyin, xitay merkizi hökümiti bu yil 5‏- ayda "shinjang xizmet yighini" chaqirip, Uyghur ilini échish qedimini tézlitishni qarar qilghan we shundaqla Uyghur élide sheherlishish qedimi tézliship, köchmen xitaylarning Uyghur iligha yötkilishi jiddiyleshken bir mezgilde küntertipke qoyulghan idi. Shu sewebtin bu qurulush chet'eldiki Uyghur mutexessisliride xitayning bu qurulushni otturigha qoyushtiki muddi'asigha nisbeten bezi gumanlarni qozghighan. Muxter ependi, xitay hökümitining noqul siyasi muddi'ani közlep,ékilogiyige munasiwetlik bashqa amillarni körmeske sélishidin endishe qilidighanliqini bildürdi. Uning eskertishiche, Uyghur ilining muhit we jughrapiyilik shert shara'itini yaxshilashning yoli rayonning jughrapiyilik halitini özgertish emes, belki tarim oymanliqidiki teb'iy toghraqliqlarni qoghdash we tarim deryasining yuqiri éqimidiki su ambarlirini kontrol qilishtur.

Xitayning "boxeyning süyini Uyghur iligha yötkesh pilani" diki yéngi kölning qaysi rayon'gha yasilidighanliqi, köl yasilidighan rayondiki yerlik ahalilerning pikiri, eger bu köl ahaliler olturaqlashqan rayonlargha tesir qilsa, ularning qandaq orunlashturulidighanliqigha da'ir tepsilatlar melum emes. Xitay metbu'atlirining bu heqtiki xewerliride buninggha da'ir melumatlar tilgha élinmighan.