Niksonning xitay ziyaritidiki mexpiy söhbetlerde sherqiy türkistan mesilisi

Yaponiye wasida uniwérsitétining siyasiy iqtisad fakultétining proféssori moli kazuko qatarliqlar birlikte terjime qilghan “Niksonning xitay ziyaritidiki mexpiy söhbetler” namliq kitab, nagoya uniwérsitéti teripidin neshr qilin'ghan.
Ixtiyariy muxbirimiz haji qutluq qadiri
2013.01.01
nikson-ju-enley-305.jpg Amérika sabiq prézidénti nikson(soldin üchinchi) xitay sabiq bash ministiri ju énley(ongdin ikkinchi) bilen söhbette. 1972-Yili 22-féwral, béyjing.
RFA/Qutluq Haji

Mezkur kitabqa, 1972-yili2-ayning 21-künidin 28-künigiche amérika prézidénti nikson, uning hemrahi kissin'gér qatarliqlarning xitaydiki ziyariti jeryanida xitay dölet re'isi maw zédung, xitay bash ministiri ju énley bilen élip barghan söhbetliri kirgüzülgen. Kitab üch yüz bettin terkib tapqan. Niksonning maw zédung, ju énley bilen biwasite élip barghan besh qétimliq söhbet xatirisidiki xitay rehberlirining sözila tepsiliy bérilgen. Undin bashqa, izahat we qoshumche matériyallar körsitilgen. Kitabta yalta söhbiti we Uyghurlargha a'it bir qisim söhbetler bérilgen. Ilgiri amérika we bashqa qismen döletlerdiki diplomatiye munasiwetliride Uyghurlargha a'it mesililer “Shinjang” atalghusi bilen déyilgen bolsimu,emma nikson bilen ju énleyning söhbitide,xitay bash ministiri ju énley öz éghzi bilen “Türkistan” dep atighan. Undin bashqa peqetla mongghuliyining musteqilliq mesilisigila jyang jéshining qol qoyghanliqigha a'it uchurlar bérilgen.

Yaponiyilik proféssor, doktor nishixara, niksonning xitaydiki sepiri toghrisida qisqiche özining qarashlirini bayan qilip, niksonning xitaydiki ziyariti köp tereplimilik ziyaret bolup,nikson, maw zédung bilenmu yaponiye toghrisida mexpiy kélishimler tüzgenlikini bildürdi.

Kitabning 180-bétidin 194-bétigiche, nikson bilen ju énley arisidiki söhbette sherqiy türkistan mesilisi mundaq bayan qilin'ghan.

Söhbet 1972-yili 2-ayning 25-küni jüme kech sa'et 5:45 tin 6:45 giche bolghan ariliqta béyjingdiki niksonning qonalghusida élip bérildi.

Söhbetke xitay tereptin xitay bash ministiri ju énley,xitay tashqi ishlar ministirliqining mu'awin ministiri chyaw gu'enxu'a, tashqi ishlar ministirliqi sherqiy yawropa, amérika ishliri idarisining mes'uli jang wénjin, tashqi ishlar ministirliqidin jaw wiyxu'a qatarliqlar qatnashqan. Ji chawchu, tang wénshéng ikkisi terjimanliq qilghan, ikki neper ismi namelum kishi söhbetni xatiriligen.

Amérika tereptin nikson, kisn'gér, john holdowich, dölet bixeterlik idarisidin wéstén ro'ad qatarliqlar qatnashqan. Söhbet nikson bilen ju énley arisida élip bérildi.

Nikson: sowét bilen hindistan chégra mesilisini bahane qilip,xitayda bir ish chiqarmaqchi.

Ju énley: bizning igiligen axbaratimizgha qarighanda, sowét ittipaqi tashqi ishlar ministirliqining ministiri gromiyko andrééwichning yaponiye tashqi ishlar ministiri fuku'oda také'o gha dégen sözige qarighanda, sowét ittipaqi besh yil ichide xitayda “Jinbawdaw arili” weqesige oxshash weqedin birni térip, xuddi bén'gal döliti mesilisidek ishtin birni térimaqchi. Belkim sowét ittipaqi türkistan dölitini qurmay qalmaydu.

Nikson: biz bu mesilini qollimaymiz.

Kitabta ikki rehberning sözidiki jinbawdaw aral mesilisi, bén'gal mesilisi we türkistan mesililiri toghrisida mexsus töwendikidek chüshendürüshler bérilgen.

Xitay tarixidiki jinbawdaw aral mesilisi 1969-yili 3-ayda sowét bilen xitay chégrasidiki usuri deryasining üstidiki damanskiy arilida yüz bergen toqunush bolup,mezkur toqunushta sowét tereptin 42 neper esker ölgen bolsimu, sowét aqiwette bu yerni bésiliwalghan.

Bén'gal mesilisi, yeni bén'gal eslide pakistanning sherqiy teripidiki bir ölkisi bolup, pakistandiki bén'galiqlar milletchilik idiyisi sewebidin partlighan inqilabta ghelibe qazinip,pakistandin ayrilip chiqip,1971-yili 3-ayning 26-küni öz musteqilliqini jakarlighan.

Bu yerde xitay bash ministiri ju énleyning aghzida déyiliwatqan türkistan 1944-yili hazirqi shinjang Uyghur aptonom rayonining ili wilayitide qurulup, 1946-yili bit-jit qilin'ghan sherqiy türkistan jumhuriyitini körsitidu. Sherqiy türkistanning yer asti bayliqi heqqide 1930-yillardin bashlap sowét ittipaqi nurghun tekshürüsh élip barghan. Bu rayon'gha tolimu bek qiziqqan. Eyni chaghdiki shinjangning hökümrani shing shisey bilen kélishim tüzüm, yapon'gha qarshi esker turghuzush qatarliq bir qatar toxtamlarni tüzgen. 1942-Yilidin kéyin sowét bilen shing shiseyning munasiwiti buzulghan, gomindang armiyisi shinjanggha kirgen, buning bilen bu yerdiki sowét ittipaqining tesir küchi tarayghan. 1944-Yili küzde bir qisim islam dinidiki Uyghurlar, qazaqlar xitaylargha birlikte qarshi turup qozghilang yeni qarshiliq herikiti élip barghan. Sowét ittipaqi bu qozghilangni qollap özlirining herbiy küchi bilen sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan. Sowét ittipaqida ishlen'gen qorallar, armiyige kéreklik buyumlar, bu yerge kirish bilen birge, sowét ittipaqi iqtisadi jehette zor yardemde bolghan. Sowét ittipaqi sherqiy türkistan jumhuriyitini xitaydin ayriwetmekchi bolghan. Lékin yalta söhbiti we 2-dunya urushi axirlashqandin kéyin, sowét ittipaqi shinjanggha bolghan siyasitini özgertip, gomindangdin ayrilip musteqil bolmaqchi bolghan bu rayonni tinchliq söhbiti arqiliq tinchlandurdi. 1946-Yili 7-ayda sherqiy türkistan bayriqini bu yerdin yoq qildi. Buninggha munasiwetlik ishlar bek köp. Bek sirliq.

Amérika sabiq prézidénti nikson bilen xitay sabiq bash ministiri ju énley söhbitidiki sherqiy türkistan'gha a'it yaponche tékisti. 1972-Yili 22-féwral, béyjing.
Amérika sabiq prézidénti nikson bilen xitay sabiq bash ministiri ju énley söhbitidiki sherqiy türkistan'gha a'it yaponche tékisti. 1972-Yili 22-féwral, béyjing.
RFA/Qutluq Haji

Kitabta undin bashqa “Yalta söhbiti”ge a'it qisqiche melumat bérilgen.

Aptor kitabta yalta kélishimige a'it söhbetni mundaq bayan qilghan:
1972-Yili 2-ayning 23-küni, charshenbe, chüshtin kéyin sa'et ikkidin altige qeder niksonning béyjingdiki qonalghusida ju énley bilen nikson élip barghan söhbet:

Ju énley: mongghuliyini musteqil qilishqa jyang keyshi özi qol qoyghan. Mongghuliyining bir qismi xitay dölitige tewe dégen gep bar. Emma jyang keyshi buninggha imza qoyghanliqi üchün biz bir nerse déyelmeymiz. Lékin jyang keyshi bu mesilini öz üstige almaydu. Men jyang keyshi bilen körüsheligen bolsam, bu mesilini sorayttim. Mongghuliye bilen chégra mesiliside kélishtuq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.