“Shinjang omumiy tarixi” qandaq arqa körünüshte otturigha chiqti? (1)

Xitayning “Tengritagh tori”, “Shinjang géziti”, “Shinjang pelsepe, ijtima'iy penler tori” qatarliq bir qatar hökümet bashqurushidiki gézit we tor béketlirining xewerliridin melum bolushiche, “5-Iyul” weqesidin kéyin “Shinjang omumiy tarixi” namliq bir yürüsh xitayche kitablar Uyghur élide arqa-arqidin bazargha sélinishqa bashlighan.
Ixtiyariy muxbirimiz qutlan
2012.10.19
shinjang-omumiy-tarixi-xitayning-305.jpg Xitay kompartiyisi merkiziy teshwiqat bölümi bilen sh u a r partkomi küchep bazargha séliwatqan 14 tomluq “Shinjang omumiy tarixi” namliq yürüshlük kitablarning 2010-yili neshrdin chiqqan bir tomi.
RFA/Qutlan

Uyghur aptonom rayonluq axbarat we teshwiqat orunliri bu kitablar heqqide zor daghdugha qozghap, uni “Yéqinqi yillardin buyan, shinjangning muqimliq we tereqqiyat musapiside qolgha kelgen muhim qurulushlarning biri” dep bahalighan.

Yéqinqi yillardin buyan, bolupmu “5-Iyul” weqesidin kéyin néme üchün Uyghur élining tarixigha munasiwetlik hökümet kitabliri arqa-arqidin bazargha sélinidu? nechche yüz milyon somluq hökümet meblighi sélin'ghan “Shinjang omumiy tarixi” namliq bu yürüshlük kitablar qandaq arqa körünüshte otturigha chiqti?

Frédrik starning bash muherrirlikide amérikiliq 13 neper tarixchining qelimi bilen 2004-yili yoruqluqqa chiqqan “Shinjang-xitayning musulmanlar chégrasi” namliq kitab.
Frédrik starning bash muherrirlikide amérikiliq 13 neper tarixchining qelimi bilen 2004-yili yoruqluqqa chiqqan “Shinjang-xitayning musulmanlar chégrasi” namliq kitab.
RFA/Qutlan

Melumki, 1990-yillardin bashlap, xitay hökümitining Uyghur élide élip barghan atalmish“Milliy bölgünchilikke we qanunsiz diniy pa'aliyetlerge qarshi” herikiti yildin-yilgha küchiyishke bashlighan. Buning ichide tarix we idé'ologiye sahesi eng sezgür nuqta süpitide qaralghan. Aptonom rayonluq partkomning biwasite arilishishi bilen “Shinjangning yerlik tarixi” qatarliq hökümet kitabliri otturigha chiqip Uyghur élining tarixi üchün mexsus siyasiy “Ramka” we “Ölchem”ler békitilgen.

2004-Yiligha kelgende frédrik starning bash muherrirlikide “Shinjang-xitayning musulmanlar chégrasi” namliq chong hejimlik in'glizche kitab amérikida neshr qilinidu. Bu kitabni yézishqa 13 neper tarixichi we tetqiqatchilar teklip qilin'ghan bolup, ular amérikining Uyghur éli we orta asiya tetqiqatidiki gholluq kishilerdin hésablinidiken. Kitab yuqiri ilmiy sewiye we mol matériyallar asasida Uyghur élining yéqinqi we hazirqi zaman tarixi shuningdek jem'iyet ehwalini omumyüzlük yorutup bergen bolup, xelq'ara Uyghur tetqiqatida yéngi bir sehipe achqan.

Wehalenki, Uyghur tetqiqati bilen shughulliniwatqan amérikiliq birqanchilighan tetqiqatchilarning erkin halda uyushushi we ilmiy hemkarliqi bilen yoruqluqqa chiqqan bu kitab oylimighan yerdin xitay da'irilirini qattiq alaqzade qiliwétidu. Kitabning in'glizchisi neshrdin chiqip uzaq ötmeyla Uyghur aptonom rayonluq partkomning hawalisi bilen shinjang ijtima'iy penler akadémiyisi bu kitabni mexpiy halda xitaychigha terjime qilidu hemde munasiwetlik kishilerdin pikir élish üchün ichki qisimda tarqitidu. Uyghur aptonom rayonining sabiq kompartiye sékrétari wang léchüen qattiq ghezeplinip: “Amérikiliqlar shinjang tarixi heqqide kitab yézip bölgünchilik uruqini chachqan iken, bizning tarixchilirimizmu shinjang tarixini qayta yézip chiqip ulargha jawab bérishi kérek” dep buyruq chüshüridu. Shuning bilen 2004-yilining axirida Uyghur aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümining biwasite yétekchilikide “Shinjang omumiy tarixi” ni tüzüsh guruppisi hapila-shapila qurashturulidu. 2005-Yili 2-ayning 1-küni ürümchidiki “Ko'énlun méhmanxanisi”da “Shinjang omumiy tarixi” ni yézish qurulushi boyiche ish bashlash yighini ötküzülidu. Yighinda wang léchüen uzaq söz qilip: “Shinjang omumiy tarixi” ni qayta yézip chiqish shinjangning ezeldinla junggoning ayrilmas bir qismi ikenlikini ispatlashtiki intayin muhim qurulush. Bu döletke, xelqqe we tarixqa bolghan mes'uliyetning muhim ipadisi” dep körsitidu. Aptonom rayonning sabiq re'isi isma'il tiliwaldimu söz qilip “Shinjang omumiy tarixi ” bir siyasiy qurulush hem muqimliq qurulushi” deydu.

Shundaq qilip Uyghur aptonom rayonluq kompartiye komitéti, xelq hökümiti, xitay merkiziy teshwiqat bölümi hemde xitay memliketlik ijtima'iy penler fondi qatarliq organlarning nechche yüz milyon yüen meblegh ajritishi bilen ma dajéng qatarliq 200 din artuq xitay hökümet tarixchiliridin teshkillen'gen zor guruppa “Shinjang omumiy tarixi” ni yézishqa kirishidu. Hetta bu guruppigha tatarlardin Uyghur sayrani bilen qazaqlardin jaqip mirzaqandin bashqa birmu Uyghurni tehrir hey'etler tizimighimu kirgüzmeydu. Yuqiri teminat we yuqiri qelem heqqidin behrimen bolghan bir top xitay “Tarixchi”liri wang léchüen sizip bergen siyasiy nishanni chiqish qilip Uyghur éli tarixini qayta yézishqa kirishidu. 14 Tom 16 qisim qilip chiqirish pilanlan'ghan bu yürüshlük kitablar“5-Iyul” weqesidin kéyin bir-birlep neshr qilinishqa bashlaydu hemde Uyghur aptonom rayonluq axbarat we teshwiqat orunliri teripidin küchep teshwiq qilinidu. “Tengritagh tori” ning 2012-yilliq 30-marttiki sanida “Shinjang omumiy tarixi” qurulushi hel qilghuch basquchqa kirdi” serlewhilik maqale élan qilin'ghan bolup, uningda “Bu kitab arqiliq shinjangning ezeldinla junggoning ayrilmas bir qismi ikenlikidek tarixiy yekün ispatlandi” dep yézilidu. Téximu qiziqarliqi shuki, xitayning amérikida turushluq elchixanisi fridrik starning riyasetchilikide neshr qilin'ghan “Shinjang-xitaydiki musulmanlar chégrasi” namliq kitabni yézishqa qatnashqan 13 neper amérikiliq tetqiqatchini “Qara tizimlik” ke kirgüzidu. Ularning xitaygha, bolupmu Uyghur aptonom rayonigha qayta bérish üchün sun'ghan wiza éltémaslirini birdek ret qilidu. Biz bu heqte pikir élish üchün ilgiri Uyghur aptonom rayonidiki melum bir aliy mektepte oqutquchiliq qilghan, hazir yawropada yashawatqan jemile xanimni ziyaret qilduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.