“америкиниң хитай сияситидики он чоң сәпсәтә”

Сиясий анализчи даниял блуменсал “америкиниң хитай сияситидики он чоң сәпсәтә” намлиқ мақалисидә, асаслиқ америкиниң хитайға қаратқан сияситигә чоң тәсир көрсәткән он чоң натоғра һөкүм үстидә тохталған. У америка дипломатийисидә еқим болуватқан бу хил көз қарашларниң әмәлийәткә уйғун әмәсликини илгири сүрүп, хитайға қарита тоғра бир сиясәт бәлгиләп чиқиш үчүн һазирқи хитай сияситидики бәзи әмәлийәткә уйғун болмиған һөкүмләргә диагноз қоюп чиқишниң муһимлиқини әскәрткән. Төвәндә биз бу 10 һөкүмниң муһимлирини силәргә тонуштуруп өтимиз. Аптор “америкиниң хитайға қаратқан сияситидики сәпсәтә” дәп атиған һөкүмләр төвәндикичә:

1. Өзиниң арзусини “әмәлийәт” дәп ишиниш вәзийити: аптор бу көз қарашниң америкиниң хитайға қаратқан сияситигә интайин чоң тәсир көрсәткәнликини әскәртип: америка, биз хитайға достанә муамилә қилсақ, у бизниң достимизға айлиниду, дегән көз қарашқа ишәнди. Әмма нәччә он йиллиқ әмәлийәт бу көз қарашниң тоғра әмәсликини көрситип турмақта. Америка-хитай мунасивәтлири нормаллашқандин бери америка хитайни өзигә тартишқа тиришип кәлди. Дуняда америкидин бәк хитайни йөлигән һәм униң тәрәққий қилишини қарши алған бир дөләт йоқ, дәйду.

У мулаһизисидә йәнә, америкиниң таки йеқинқи йилларғичә хитайға интайин сәл қарап кәлгәнлики, өзиниң истратегийилик пиланлирини бәлгилигәндә хитайни ойлишипму қоймиғанлиқини билдүрүп йәнә мундақ дәйду: әлвәттә америкиниң бундақ қилиши хитайниң ғуруриға қаттиқ тәгкәнни һесабқа алмиғанда, хитай америкиниң бундақ заман арқисида қалған сияситидин обданла раһәт тепивалди. Америка хитайға шунчә меһрибанлиқ қилсиму, хитай йәнила америкини дүшмән дәп һесаблиди. яхширақ ейтқанда, риқабәтчимиз дәп кәлди. Униң һәрбий паалийәтлириниң һәммиси америка билән уруш қилишқа тәйярланған. Мана бу хил өзиниң арзусини “әмәлийәт” дәп ишиниш әһвали америкиниң хитай сияситидики әң әпсаниви, әмәлийәттин әң узақ бир көз қараш болуп, шуңа мән уни тизимликниң әң бешиға қойдум.

2. Тәйвәнни тәрк әтсәк, америка-хитай арисидики әң чоң “тосалғу” ни йоқатқан болимиз, дәйдиған һөкүм. Аптор америкиниң 2003-йилидики боз дәвридин бери тәйвәнни чәткә қайрип қойғанлиқи, барак обаманиңму охшаш сиясәткә варислиқ қилғанлиқини баян қилип: “америка бил килинтон мәзгилидин тартип, тәйвәнгә һечқандақ рәсмий зиярәт орунлаштуруп бақмиди. Мундақчә ейтқанда, америкиниң хизмәт күн тәртипидә тәйвән билән мунасивәтлик һечнемә йоқ. Әмма хитайниң реаксийиси немә болди? хитай йеқиндин буян тәйвән билән мунасивитиниң яхшилинип қалғанлиқидин хуш болуп, уни қәдирләшниң орниға, вйетнам, филиппин, японийә вә җәнубий корийә вә һиндистан билән уруш қилишни талливалди. Демәк, америка қандақлики “тосалғу” ни йоқ қилса қилсун, у бәрибир. Хитайниң өзигә хас логикиға игә һәм шундақла америка шәкил берәлмәйдиған бир ташқи сиясити бар. Тәйвәнни тәрк етиш интайин хәтәрлик әпсаниләрниң бири” дәп мулаһизә қилған.

3. Хитайниң америкиниң алдиға өтүп кетиши муқәррәр. Шуңа америка хитайни аста-аста чөкүрүш үчүн амал қилиш керәк. Аптор бу һөкүм һәққидә мундақ мулаһизә йүргүзгән:
-Бу, америка-хитай мунасивәтлиридики йеңи әпсаниләрниң бири. Техи йеқинғичә анализчиларниң көпи хитайдин әндишә қилиш һаҗәтсиз, дәп қарайтти. Әмма бу хил йеңи еқим бизгә “хитайни биз һечнемә қилалмаймиз, хитайниң йүксилиши вә бизниң чөкүшимиз муқәррәр” дәп қарайду.

Аптор мулаһизисидә бу хил көз қарашқа рәддийә берип йәнә мундақ баян қилиду:
-Хитайниң зор вә һәл қилишму қейин болған нурғун мәсилилири бар. Униң капитали базар әһвалиға қарап әмәс, сиясәткә асасән тәңшәлгән. Миллий дарамәт адил тәқсимләнмигән. Бу системини йәнә ишләпчиқириш күчи наһайитиму аҗиз болған бир система күтүп турмақта. Йәни, барғансери қериватқан нопус, өзигә җорә тапалмиған әрләр дегәндәк.

Әлвәттә америкиниңму мәсилилири бар. Әмма америка хәлқи бу мәсилиләрни қаттиқ муназирә қилиду. Улар өзиниң күчини, һәқлирини билиду. Улар бу мәсилиләрни һәл қилидиған йеңи лидирларни сайлайду. Әмма хитайниң сиясий системиси мәсилини һәл қилишқа йол қоймайду.

4. Хитай дегән америкиниң банкиси. Шуңа америка пул бәргүчиниң аччиқини кәлтүрүп қойса болмайду, дәйдиған көз қараш. Аптор бу һәқтә мундақ дәп баян қилған:
-Әмәлийәттә хитай америкиниң банкиси әмәс, бәлки у бир пул аманәт қойғучи. Чүнки, хитайниң артуқчә пулини қойидиған башқа йери йоқ. Хитайниң иқтисади америкиниң мәблиғигә, америкиниң дөләт хәзинисигә вә америка базириға бағлинишлиқ. Йәни, пишаңниң бир тәрипи америкиға қарап егилгән.

5. Америка хитай билән қоюқ алақә ичидә. Аптор буниң хаталиқини, америкиниң пәқәт хитай һөкүмити биләнла алақә орнитип кәлгәнликини, әмма униң бир милярдтин артуқ хәлқи билән алақисиниң йоқлуқини баян қилиду. У хитай һөкүмитиниң америкиниң хәлқ билән учришишиға тосқунлуқ қилип кәлгәнликини, америкиниңму хитайниң аччиқини кәлтүрүп қоймаслиқ үчүн буниңға әмәл қилип кәлгәнликини баян қилип мундақ дәйду:
-Америка хитайдин һәқиқий хәлқ билән учришишни тәләп қилмиди. Йәр асти черкав рәһбәрлири, сиясий ислаһатчи, өктичи қатарлиқлар билән көрүшүшни тәләп қилмиди. Әмма хитай америкида халиғинини қилди. Наһайити мувәппәқийәтлик тәсири бар. Әмма америкиниң йоқ.

6. Америка дуч келиватқан әң чоң риқабәт йүксиливатқан хитай. Аптор бу хил көз қараш һәққидә мундақ дәйду:
-Әмәлийәттә америка дуч келиватқан әң чоң риқабәт хитайниң чөкүшини контрол қилиш болса керәк. Хитай өзидә ислаһат елип бармиғучә, униң һазирқи тәрәққий қилиш моделиниң йели чиқиду. Әмма хитай һәқиқий бир ислаһат елип баридиғандәк әмәс.

7. Хитайниң чөкүши бизниң ишимизни асанлаштуриду. Аптор бу хил көз қарашниңму муқим әмәсликини, чүнки бу хил дөләтләрниң өрлишидин бәкрәк, чөкүшиниң мәсилә яритиш еһтималиниң чоңлуқини, болупму ядро қорали вә күчлүк армийигә игә болған дөләтниң чөкүшиниңму хәтәрлик болидиғанлиқини ейтқан.

8. Америка өзини оттура шәрқ вә шәрқий җәнубий асия оюнидин қутулдуруп, хитайға мәркәзлишиши керәк. Аптор, бу хил көз қарашниң һазирқи әрбаблар арисида интайин мода болуватқан бир хил көз қарашлиқини билдүрүп, бу һәқтә мулаһизә қилған:
-Оттура шәрқтә һазир әрәб баһари йүз берип, улар яки демократийилишиш яки техиму радикаллишип кетишниң гирвикидә турғанда, америка диққитини башқа яққа буриса қандақ болиду. Америка афғанистанни талибанға ташлап берәмду? болупму, хитай оттура шәрқтики паалийәтлирини ашуруватқан бир шараит астида бу толиму бир әхмиқанә көз қараш. Америка хитайни контрол қилип туруш үчүн һиндистанниң ярдимигә моһтаҗ. Америка оттура шәрқ болмай туруп вә һиндистанниң ярдими болмай туруп асияда көзлигән мәқситигә йетәлмәйду. Америка дегән бир дәриҗидин ташқири күч. Униң ташқи сиясити бир-бири билән зич гирәлишип кәткән.

9. Америка хәлқарадики чоң мәсилиләрни һәл қилиш үчүн хитайниң ярдимигә моһтаҗ. Аптор бу хил көз қараш һәққидә мулаһизә йүргүзүп мундақ дәйду:
-Бу хил көз қарашни тизимликимдә әң ахирқи қатарға тиздим. Чүнки бу бир һәқиқәт. Әмма буни әпсаниләштүргән нуқта болса, “хитай буниңға ярдәм қилиду”, дәп ишиниш. Америка шималий корийини қоралсизландурушта хитайниң ярдимигә моһтаҗ. Әмма хитай буни халимайду. Шималий корийә бир ядро дөлити. Кейин иранму шундақ болуп қелиши мумкин. Америка дипломатийә арқилиқ хитайни ярдәмгә мақул кәлтүрүши керәк. Хитайниң ярдими билән дуня мәсилилирини бир тәрәп қилишниң асанлиқи бир пакит. Әмма нимишқидурки, хитай буниң әксичә, дуняниң тинчлиққа еришиши дәйдиған сөзниң әпсанигә айлинишиға көпрәк төһпә қошмақта.

10. Америка билән хитайниң уруш қилиши муқәррәр. Аптор бу хил көз қарашни һәм тоғра һәм хата дәп қарашқа болидиғанлиқини, әгәр хитайда сиясий түзүлмә пүтүнләй өзгирип, хәлқ һөкүмәтниң иҗралирини тәнқид қилалайдиған бир һалға кәлгәндә, йәни, хәлқ һөкүмәттин дөләттики чириклик, адаләтсиз тәқсимат, иҗтимаий хәвпсизлик мәсилилиригә охшаш һәл қилғуч мәсилиләрни һәл қилишни тәләп қилип, һөкүмәткә бесим ишлитәләйдиған бир һалға кәлгәндила, хитайниң вә шундақла асияниң тинчлиққа еришидиғанлиқини, очуқ вә ашкара болған бир хитайдин қошна дөләтләрниңму хатирҗәм болидиғанлиқини билдүргән.