“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning dawamliq échiliwatqan ich yüzi

Muxbirimiz gülchéhre
2021.07.07
urumchi-weqesi-5-iyul-herbiy-1.jpg Uyghurlarning tinchliq namayishini basturush üchün ürümchige kirgen xitay qoralliq eskerliri. 2009-Yili 5-séntebir, ürümchi.
AP

2009-Yili 7-ayning 5-küni ürümchide yüz bergen Uyghur yashlirining naraziliq namayishi we xitay da'irilirining namayishni qanliq basturushi Uyghur hazirqi zaman tarixidiki untulmas zor bir weqe.

Eyni waqitta radiyomiz muxbirlirining Uyghur diyaridin téléfon arqiliq igiligen ehwallargha qarighanda, ürümchide Uyghurlarning naraziliq namayishi 2009-yili 5-iyul yekshenbe küni chüshtin kéyin sa'et 5 lerde bashlan'ghan. Shu küni minggha yéqin kishi ürümchi shehirining döngköwrük, jenubiy qowuq, xelq meydani qatarliq jaylarda toplinip namayish qilghan. Namayishchilar qoshuni barghanche zoriyip, kech sa'et 9 larda texminen bir qanche minggha yetken. Qarangghu chüshkende saqchilarning namayishchilargha oq chiqirishi bilen namayish topi terep-terepke tarqilip qalaymiqanlashqan. Namelum kishiler teripidin bezi jaylarda hujum qilish weqeliri yüz bérishke bashlighan. Xitay hökümiti qoralliq saqchi qisimlirini ishqa sélip, namayishchilarni kocha-kochilargha qapsap basturghan. Shu küni qarangghu chüshishi haman pütün sheherning éléktir, tor hemde téléfon léniyiliri üzüwétilgen. Xitay qoralliq saqchiliri kéchiche keng kölemlik tutqun we tazilash élip barghan.

Ikkinchi küni, yeni 2009-yili 6-iyul küni “Xitay xewerliri” tori qisqa xewer élan qilip, “-5Iyul weqesi” ning “Milliy bölgünchi rabiye qadir bashchiliqidiki ‛dunya Uyghur qurultiyi‚ ning qomandanliqi bilen pilanliq élip bérilghan buzush-chéqish, bulash we köydürüshtek zorawanliq weqesi” ikenlikini, yerlik hökümetning weqeni “Jiddiy bir terep qilghanliqi” ni bildürgen.

Igilinishiche, emeliyette ürümchidiki naraziliq namayishini élip barghan Uyghur yashliri xitayning dölet bayriqini kötürüp, tinch usulda intayin tertiplik halda namayish bashlighan. Ular bu arqiliq özlirining hökümetke qarshi emeslikini ipadilep, peqet “Shyawgu'en weqesi” de öltürülgen Uyghurlargha adalet telep qilghan. Derweqe, ürümchidiki bu naraziliq namayishning ot piltisi'ürümchidin besh ming chaqirim yiraqtiki shyawgu'ende-6 ayning26-küni yüz bergen xitaylarning Uyghur ishchilirigha hujum qilish weqesi idi.

“Shyawgu'en weqesi”

2009-Yili 6-ayning 26-küni qeshqer toqquzaqtin gu'angdung shyawgüendiki shüri oyunchuq fabrikisigha ishchiliqqa élip bérilghan minggha yéqin Uyghur fabrikigha qedem bésip 2 ay ötmestin, xitaylarning tuyuqsiz kaltek-toqmaqliq kolléktip hujumigha uchraydu. Xitay hökümet taratquliri “Bu weqede ikki Uyghur ölgen we 118 Uyghur yarilan'ghan” dep xewer béridu. Terepsiz axbaratlarning xewerliride déyilishiche, weqede az dégende 18 neper Uyghur ölgen, yüz nechche Uyghur yarilan'ghan.

Eyni chaghda xitaylarning hujumidin qéchip qutulghan Uyghur ishchilarning radiyomizgha bergen uchurliridin, öltürülgen we yarilan'ghan Uyghurlarning uningdinmu köplükini, xitaylarning wehshiylerche hujum qilishning yérim kéchidin tang atqiche tosalghusiz we dexlisiz dawam qilghanlirini, saqchi yaki jiddiy qutquzushtin héchkim kelmigenlikini bayan qilishqan idi.

“Shyawgu'en weqesi” de bir top ghaljirlashqan xitaylar teripidin échinishliq halda urup öltürülgen Uyghurlarning widiyoluq körünüshliri, neq meydanda uni tamasha qiliwatqan xitaylar teripidin xitay tor betliride heptilep tarqitilip yürgen.

Eyni chaghda xitay da'iriliri bu widiyolarning tarqilishini cheklimigen. Tor dunyasidimu namayishning haman partlap chiqidighanliq shepiliri bir qanche hepte dawam qilghan. Derweqe, xitay hökümitining shyawgu'ende yüz bergen bu qanliq weqege qarita héchqandaq inkas bildürmesliki, axiri ürümchide Uyghurlarning namayishigha seweb bolghan idi.

5-Iyuldiki mudhish kéche-ürümchi qirghinchiliqi

Uyghurlar weziyitige yéqindin diqqet qilip kelgen kishiler nurghun gumanliq nuqtilardin xitay da'irilirining-5 iyul ürümchide namayish yüz bérishi üchün shert-shara'it hazirlighanliqini we bir sirliq süyiqest pilanlighanliqini perez qilghili bolidighanliqini otturigha qoyup keldi.

Hazir gollandiyede yashawatqan közetküchi asiye xanim, Uyghurlar üchün buningdin 12 burunqi 5-iyul kéchisining qabahetlik bir qanliq keche bolghanliqini tekitleydu.

Asiyening bayan qilishche, 2009-yili 5-iyul küni u bashqa bir döletke xizmet bilen kamandropkigha bérip qaytip kelgen küni'ining etisi iken. U shu künidiki namayishqa yen'en yolidiki bir Uyghur ashxanisida tamaq yewétip shahid bolup qalghan iken. Uning déyishiche, xitay saqchi we quralliq qisimiliri tinch shekilde namayish qiliwatqan oqughuchilargha oq chiqirip, nurghun ademning ölüshini keltürüp chiqarghan. U shu küni kéchisi ürümchining toki késiwétilip, oq awazlirining tang yorughiche dawam qilghanliqini bildürdi.

Asiye xanim ilgiri xitay taratqulirida peyda bolup kéyin öchüriwétilgen Uyghur aptonom rayonluq partkomning shu waqittiki sékrétari wang léchüenning “5-Iyul weqesi” din kéyin sözligen nutuqini hazirmu éniq esliyeleydighanliqini éytti. Wang léchüen nutuqida “-5Iyul weqesi” ni Uyghurlarning meqsetlik chiqarghanliqini qattiq eyibligen. U xitay puqralirigha qaritip: “Silerning keyninglarda hökümet bar, hergiz qorqmanglar” dégendek sözleni qilip ularni Uyghurlardin intiqam élishiqa küchkürtken iken.

“-5Iyul weqesi” heqqide hazir yawropadiki melum dölette yashawatqan “Izchi” texellusidiki bir Uyghur shahitmu shu künidiki weqe heqqide tepsiliy melumat berdi. U shu küni ürümchide namayish bashlinishtin ilgiriki xitay qoralliq saqchilirining u yer bu yerde peyda bolup, melum bir buyruq kütüp turghandek halitini körgenlikini eslep ötti.

Xitay-5 iyuldiki qirghinchiliq jinayiti aqlash üchün mexsus axbarat yighini uyushturghan

Xitayning buningdin 12-yil burunqi 5-iyul künide ürümchide namayishchilarni qanliq basturush herikiti, dunyaning jama'iti we kishilik hoquq organliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep eyibliniwatqan bu künlerde, xitay hökümiti özini aqlash pa'aliyetlirini kücheytmekte.

Xitay hökümiti 2021-yili 5-iyul küni, yeni “5-Iyul ürümchi qirghinchilqi” ning 12 yilliqigha toghrilap, béyjingda shinjanggha munasiwetlik mesililer toghrisidiki 12-nöwetlik axbarat élan qilish yighinini achqan. Bu yighinda buningdin 12 yil burunqi 5-iyul weqesini térrorluq, zorawanliq weqesi” dep atighan.

Xitayning “Yer shari waqti géziti” bu heqte tarqatqan xewiride, 5-iyul ürümchi weqeside atalmish “Ziyankeshlikke uchrighuchi” xitaylarni sehnige chiqirip, shu künidiki “Uyghurlarning zorawanliq heriketliri” üstidin shikayet qildurghan.

Xitay da'irilirining béyjingda ötküzgen bu axbarat élan qilish yighinida shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümitining bayanatchisi shü güyshyang mundaq dégen: “Biz gherb taratqulirining dunya Uyghur qurultiyi we bashqa sherqiy türkistan küchliri bilen birliship ‛5-iyul weqesi‚ ni özgertishige yol qoymasliqimiz hemde ularning bu weqeni ‛tinch namayish‚ we ‛junggo hökümitining basturushi‚ dep éniqlima bérishige yol qoymasliqimiz kérek. ‛5-iyul weqesi‚ shinjang weziyitidiki achquchluq tügün bolup, uning xaraktérining qimmet qarishi shinjang weziyitining bayan qilinishigha zor tesir körsitidu.”

Shü güyshyang “5-Iyul weqesi” de jem'iy 197 adem qaza qilghanliqi, 1700 din artuq adem yarilan'ghanliqi, 331 dukan we 1325 mashina chéqilip köydürülgenlikini tilgha alghan bolsimu, emma weqede qanche Uyghurning ölgenlikini we tutqun qilin'ghanliqini tilgha almighan.

“5-Iyul ürümchi qirghinchliqi” yüz bergende italiyede dölet ziyaritini ayaghlashturup, G8 bashliqlar yighinigha qatnishwatqan xitay dölet re'isi xu jintaw derhal béyjinggha qaytqan we bu weqeni derhal basturush toghruluq yolyoruq bergen.

Uyghur közetküchi asiye xanim “-5Iyul ürümchi qirghinchiliqi” heqqide pikir bayan qilip, bu weqede kommunist xitay hökümitining bash tartip bolmaydighan mes'uliyiti bar, xitay özi shu qétimliq weqene'ing yüz bérishige sewebchi bolghan, Uyghurlar bilen xitaylarni bir-birige qarshi urushqa salghan, andin yene atalmish “Jinayet” ning hemmisini Uyghurlargha artip, ularni türkümlep qirghin qilghan, dégenlerni ilgiri sürdi.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.