Abduqadir yapchanning jinayiti néme dégen témida obzor élan qilindi

(Soldin onggha) abduqadir yapchan ependi jama'et erbabi erkin aliptékin we türkiye mu'awin bash ministiri numan kurtulmush ependiler bilen Uyghurlar toghrisidiki yighinda. 2015-Yili iyul, istanbul.

Hemmimizge melum bolghinidek Uyghurlar arisida tonushluq jama'et erbabi abduqadir yapchan 3 aydin buyan türkiye türmiside tutup turulmaqta.

Abduqadir yapchanni tutushqa seweb körsitilgen amillar sot mehkimisi teripidin jinayet artishqa yéterlik ispat bolalmaydighanliqini otturigha qoyup abduqadir yapchanni qoyup bérishke höküm qilghan bolsimu, türkiye köchmenler idarisi teripidin qiriqlar'éli rayonida bir yighiwélish ornida tutup tutulmaqta.

Yéqinda türkiyening chong gézitliridin biri bolghan yéngi chagh gézitide, “Abduqadir yapchanning jinayiti néme” dégen témida bir obzor élan qilindi.

Bu obzorni isma'il shahin isimlik bir türk yazghuchi yazghan bolup, obzorda türkiye hökümitining abduqadir yapchanni qoyup bérishi telep qilin'ghan.

Obzorda mundaq déyilgen: abduqadir yapchan sherqiy türkistanda xitay zulumigha qarshi nechche yildin buyan mujadile qilip kelgen bir kishi. Barin inqilabigha chétilip xitay türmiside 3 yil yatqan. Kéyin öz wetinini terk étishke mejbur boldi we türkiyedin siyasiy panahliq telep qildi. Uning türkiyede panahlinishi uning türmige yétish ehwalini özgertelmidi. Yeni xitayning türmiside yatqan'gha oxshash türkiyedimu türmige qamaldi. Abduqadir yapchanni xitay da'iriliri 1996-1997-yillirida sherqiy türkistanda térrorluq pa'aliyiti bilen shughullan'ghan dep dawa qilip türkiyedin qayturup bérishni telep qilghan. Wehalenki abduqadir yapchan 1996-yili türmidin chiqipla chet'elge chiqip ketken we shuningdin kéyin yurtigha bérip baqmighan.

Obzorda türkiye hökümitining abduqadir yapchanni 3 qétim tutqun qilghanliqini tenqidlep mundaq déyilgen: bizning hökümet xitayning shikayetlirini qobul qilip 2003-yili 6-ayda tutqun qildi, kéyin yene 2008-yili olimpik tenheriket pa'aliyiti bashlinishtin burun qaytidin tutqun qilindi we yozgatta mejburi toxtitildi. Emma yapchan toxtap qalmidi, xitay zulumini anglitip téléwiziye programmilirigha qatnashti. Shangxey hemkarliq teshkilatigha türkiyening kiridighanliqini purset bilgen xitay, abduqadir yapchanni qizil siziqliq tutush buyruqini yéngilidi. Ilgiriki ziyaretliride Uyghurlar toghrisida xitayning quliqini tartqan hökümet axirqi qétimqi xitayni ziyaret qilishtin ikki kün ilgiri abduqadir yapchanni tutqun qildi.

Obzorda abduqadir yapchan 40 kün tutup turulghandin kéyin sot mehkimisi teripidin qoyup bérilgen bolsimu türkiye köchmenler ishliri idarisi teripidin qaytidin tutqun qilin'ghanliqi toghrisida mundaq déyilgen: abduqadir yapchan 29-séntebir sot mehkimisi teripidin qoyup bérildi. Kéyin 30-séntebir qaytidin tutqun qilinip istanbuldiki maltepe türmisige qamaldi. 40 Kün türmide yatqandin kéyin qoyup bérilgen küni yene türkiye köchmenler ishliri idarisi teripidin qaytidin tutqun qilinip qiriqlar'éli rayonidiki yighiwélish ornida tutup turulmaqta.

Obzorda yene mundaq déyilgen: yapchanning hazir néme sewebtin tutup turuluwatqanliqi éniq emes. Sot mehkimisi qoyup bérish qarari alghandin kéyin qayta tutqun qilin'ghandin kéyin türkiye asasiy qanun sot mehkimisi qarar chiqirip abduqadir yapchanni xitaygha we yaki 3-bir döletke chiqiriwetmeslik toghrisida qarar alghan. Yawropa kishilik hoquq sot mehkimisi teripidin abduqadir yapchanni chégradin chiqiriwetmeslik toghrisida 11-ayning 30-küni alghan bir qarar mewjut.

Abduqadir yapchan néme bilen eyibliniwatidu? undaqta abduqadir yapchan qaysi jinayet bilen, néme sewebtin türkiye sirtigha chiqirilmaqchi bolidu?

Obzorda yene türkiye hökümitige so'al sorap mundaq déyilgen: nöwette türkiye hökümitimiz xitay bilen bolghan munasiwetlerdiki sezgürlük we weten sirtidiki türklerge tarixtin béri tutup kéliwatqan meydanigha qarita men shuni sorap baqay, abduqadir yapchan'gha oxshishidighan pikirdiki türk rehberler türkiyede xéli köp bar. Eger esed yaki el abadi telep qilsa ularnimu türkiye sirtigha chiqiramsiler? dölet dégen her qandaq bir ish we mu'amilige qarita prinsip we ölchemni asas qilishi kérek. Abduqadir yapchan'gha qandaq ish bolsa bashqilarghimu shu bölishi kérek emesmu?

Yéqinda yene yéngi chagh gézitide “Ejdadimiz özliridin panahliq telep qilghanlarni qachan qayturup berdi?” dégen témida bir obzor élan qilin'ghan idi. Bu obzorni türkiyelik yazghuchi batuxan cholak yazghan bolup, obzorda abduqadir yapchanning zulumgha qarshi turushtin bashqa héch qandaq bir jinayiti yoqluqini, zulumdin qéchip tughulup ösken ana yurtini tashlap kétishke mejbur bolghanliqini otturigha qoyghan we türklerning tarixta héch qachan panahliq telep qilip kelgenlerni qayturmastin qoynigha élip ige chiqqanliqini bayan qilghan.

Obzorda, 1949-yili keshmirge qéchip panahlan'ghan eysa yüsüp aliptékin qatarliq wetenperwer kishilerge türkiye ige chiqip türkiyege keltürülgenlikini tilgha élip mundaq yazghan: eysa yüsüp aliptékin qatarliq sherqiy türkistanning pexirlik wetenperwer kishilerge ige chiqqan türkiye yéqinqi yillardin buyan tarixta héch körülüp baqmighan, ejdadlirimiz héch bir zaman qilip baqmighan bir eyibni qilishqa bashlidi. Türkiyedin panahliq telep qilghanlarni düshmen'ge bérishke teyyarliniwatidu, u kishi bolsa sherqiy türkistan herikitining awan'gartliridin bir bolghan abduqadir yapchandur.

Biz abduqadir yapchan toghrisida pikir-qarashlirini élish üchün türkiye istratégiye chüshenchiler institutining mutexessisi doktor erkin ekrem bilen söhbet élip barduq.