Xitay-afriqa hemkarliqidin Uyghur mesilisige nezer

Yawropa mustemlikichilik tarixining sayiliri afriqa qit'esidin kötürülüp kétiwatqanda tedrijiy yosunda ularning ornini éliwatqan yéngi küch 1949-yili kommunistik tüzümdiki yéngi döletning qurulghanliqini élan qilghan xitay boldi. Maw zédong dewridin buyan xitay hökümiti “Dunya boyiche eng namrat rayon” de qariliwatqan afriqa bilen eng qoyuq diplomatik alaqe ornatqan chong dölet bolush bilen birge afriqa qit'esidiki bir qisim “Azadliq heriketliri” ge maddiy jehettin yardem bérip, özlirining “Ézilgüchilerning ghemguzari” ikenlikini namayan qildi. Emma bu xil “Dostluq” we “Hemkarliq” munasiwitige yérim esirdin ashqan bügünki künde xitay hökümitining afriqa elliri bilen bolghan siyasiy we iqtisadiy munasiwetlirining bekmu yiraqni közligen menpe'et qiltiqi ikenliki köplep ashkara bolushqa bashlidi.

Undaqta xitay bilen afriqa elliri arisidiki bu xil hemkarliqning Uyghurlar bilen birer alaqisi bolushi mumkinmu? elwette mumkin! mumkin bolupla qalmay, xitay bilen afriqa arisidiki munasiwet Uyghur mesilisining xelq'ara qanunlar boyiche hel bolushigha izchil tosalghu peyda qilip kéliwatqan muhim amillarning biri hésablinidu. Undaqta bu zadi qandaq ish? bügün biz 2024-yili 4-séntebirdin 6-séntebirgiche échilghan “Xitay-afriqa hemkarliq munbiri yighini” we uning Uyghur mesilisi bilen bolghan munasiwiti heqqide mexsus toxtilimiz.

Bu yil séntebirning béshida zor daghdugha bilen échilghan “Xitay-afriqa hemkarliq munbiri yighini” xelq'ara uchur wasitiliridiki qiziq nuqtiliq témigha aylandi. Bundaq bolushidiki sewebmu del xitay bilen amérika bashchiliqidiki gherb elliri arisidiki künséri keskinlishiwatqan weziyet nuqtisidin boldi.

Xitay bilen afriqa arisidiki bu atalmish “Hemkarliq munbiri” gerche 2000-yili qurulghan bolsimu, emma ular arisidiki hemkarliq sabiq sowét ittipaqi dewrigiche tutushidighanliqi hemmige melumluq. Yeni, maw zédong dewridimu, xitayning birleshken döletler teshkilati (b d t) diki qollash küchini zoraytish, xelq'aradiki tesir da'irisini östürüsh, shundaqla xitay özini üchinchi dunya ellirining bash rehbirige aylandurush arzusi üchün afriqa döletlirini maddiy we meniwi jehette küchlük qollighan. Hetta xitaydiki atalmish “Üch yilliq zor acharchiliq” mezgilidimu, milyonlighan ademlerning acharchiliqtin ölüp kétishige qarimay, afriqigha bolghan yardemni qet'iy toxtitip qoymighan. Derweqe, xitayning bu “Tirishchanliqi” mu elwette özige tushluq méwe bergen. Yeni afriqa qit'esidiki tereqqiy qiliwatqan döletlerning b d t gha arqa-arqidin eza bolushi bilen xitayning b d t diki imtiyazi zor derijide ashqan. Hetta 1971-yili “Jungxu'a min'go hökümiti” ni b d t din chiqirip tashlap, xitay xelq jumhuriyitining xitaygha wekillik qilidighan birdinbir dölet süpitide b d t gha kirishimu, del shu imtiyazning netijisidur. Xitayning afriqidiki mewjutluqi uni xelq'aradiki obrazini yaxshilash, tesirini kücheytish we b d t da chiqirilidighan xelq'araliq chong qararlarning netijisige tesir körsitish qatarliq türlük menpe'etlerge érishtürgen. Mana bügün afriqa döletliri arisida Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrighanliqini étirap qilghan birmu döletning bolmasliqimu del bu sewebtin, déyishke bolidu.

Bu nöwetlik xitay-afriqa hemkarliq munbiride kishilerning diqqitini tartqan eng muhim bir nuqta bolsa, xitay re'isi shi jinpingning kelgüsi üch yilda afriqini 360 milyard som (texminen 51 milyard amérika dolliri) bilen teminleydighanliqini jakarlishi boldi. Bumu del xitayning afriqa ellirige “Yardem bérish” siyasitining ötken esirdin taki bügün'giche héch özgermey dawam qiliwatqanliqining pakitidur. Xitay özining bu döletlerge qiliwatqan yardimini “Xitay uslubidiki Marshal pilan” depmu teshwiq qilip baqti. Qiziqarliqi, xitayning bu “Marshal pilani” amérikining 1948-yili yolgha qoyghan marshal pilanidek, yardemge érishken döletlerni tereqqiy qildurup, küchlük döletler qatarigha kirgüzelmidi. Eksiche, xitay bilen yéqinlashqan döletlerning mutleq köpi tereqqiy qilish uyaqta tursun, eksiche xitaygha munqerz bolushtek qismettin qutulalmay keldi. Bundaq bir shekildiki “Yardem” ni qandaqmu amérikining marshal pilanigha oxshatqili bolsun?

Amérikining marshal pilani bolsa ikkinchi dunya urushidin kéyin yawropadiki döletlerning qayta qurush ishlirigha yardem bérishni pilani bolsimu, kéyinki waqitlar marshal pilani yene yaponiye, koréye, malaysiya, hindonéziye, teywen qatarliq nurghun asiya döletliriningmu qayta qurush ishlirini zor yardem bilen teminlidi. Musulman döletliri ichide eng deslep amérikining marshal pilanidin nep alghan dölet del türkiyedur. Ikkinchi dunya urushi axirliship, dunya soghuq urush dewrige kirginide, türkiye xuddi bashqa musulman döletlerge oxshashla sabiq sowét ittipaqining kommunist idiyesi tesirige uchrash xewpige duch keldi. Türkiye bu xewptin qutulush üchün amérikining marshal pilanigha qoshulup, zor iqtisadiy we herbiy yardemlerge érishti. Türkiye siyasiti gherb démokratik qimmet qarashlirini qollaydighan terepke tereqqiy qilip, stalin bashchiliqidiki sabiq sowét ittipaqining tesiridin téz sür'ette qutuldi. Emma ottura sherq, afriqa döletliri bolsa sabiq sowét ittipaqining tesiride gherbtin tedrijiy yiraqlishish yolini tallidi. Démek, her kim özi tallighan yolgha köre menzilige ulishidu. Gherb démokratik qimmet qarashlirigha egeshken döletler bilen sabiq sowét ittipaqi, kéyinki rusiye we xitayning kommunist idiyesige egeshken döletlerning bügünki ré'alliqi buni delillep turuptu.

Bu qétimqi xitay-afriqa hemkarliq munbiri yighinida gerche shi jinping afriqini zor miqdardiki iqtisadiy yardem bilen teminleydighanliqigha wede bergen bolsimu, lékin afriqa döletlirining xitaygha bolghan qerzlirini bikar qiliwétish heqqidiki awazlirigha inkas qayturmighan xitay, 10-Séntebirdiki muxbirlarni kütüwélish yighinida Bu heqte “Afriqa ellirining qerzini yéniklitishke tereqqiy qilghan döletlerni yardem bérishqa chaqirimiz” dégendek külkilik inkas qayturdi. Démek, xitayning qarishiche, afriqiliqlarning xitaygha bolghan qerzini, amérika qatarliq tereqqiy tapqan eller tölep bérishi kérek! xitay bolsa afriqidiki talan-tarajlirini dawamlashturup, afriqa xelqini qerz patqiqigha paturup qoyushni dawam qilishi, afriqiliqlarni xitaygha dawamliq béqinip, xitayning siziqidin chiqalmaydighan qiliwétishi kérek!

Derweqe, biz awwalqi obzorlirimizda otturigha qoyghinimizdek, xitayning Uyghurlar üstide ötküzgen irqiy qirghinchiliqqa jinayi jawabkarliqni üstige almisimu bolidighan bir yol bar déyilse, u bolsimu xitayni merkez qilghan yéngi dunya tüzülmisining ornitilishidur. Bundaq bir yéngi dunya tüzülmisini ornitish éniqki xitayning quruq sho'ari bilen emelge ashmaydu. Belki gherb öchmenliki bilen qorallan'ghan döletlerni öz yénigha tartishla xitayning büyük pilanini royapqa chiqirishtiki eng muhim küch bolalaydu. Bu nuqtidin qarighinimizda, xitayning afriqa dölitige zor iqtisadiy yardem bérishi emeliyette, amérika bashchiliqidiki gherb dunyasini közdin yoqitish we Uyghur irqiy qirghinchiliqidiki jinayi mes'uliyettin qéchish taktikisi bolghanliqini körüp yétishimiz tes emes.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]