Америка билән хитай оттура-шәрқни талишиватамду?
2023.06.07

Америка ташқий ишлар министири билинкинниң сәуди әрәбистан зиярити диққәт қозғимақта.
Америка ташқий ишлар министири антоний блинкен 6-июн сәйшәнбә күни сәуди әрәбистанға йетип барған вә у йәрдә сәуди әрәбистан вәлиәһди муһәммәд бин сәлман билән көрүшкән.
Икки тәрәпниң учришиши һәққидә америка ташқий ишлар министерлиқиниң баянатчиси тәрипидин тарқитилған баянатта, икки тәрәпниң “оттура-шәрқ вә башқа районларда муқимлиқ, бихәтәрлик вә гүллинишни илгири сүрүшкә мунасивәтлик мәсилиләрдики ортақ көз қарашлирини муәййәнләштүргәнлики” тилға елинған.
Баянатчи миллер әпәнди йәнә икки тәрәп “йәмәндики тинчлиқ, гүллиниш вә бихәтәрликни ишқа ашуруш үчүн, омумйүзлүк сиясий келишим” түзүшни пилан қилди, дегән.
Америка ташқий ишлар министири антоний билинкинниң зиярити 3 күн давам қилидикән. У, бу зияритидә америка билән сәуди әрәбистан оттурисидики мунасивәтләрни қайтидин күчәйтишни вә американиң оттура-шәрқтә аҗизлаватқан тәсирини әслигә кәлтүрүшни мәқсәт қилидикән.
Хәлқаралиқ ахбаратларда бу һәқтә елан қилиниватқан мулаһизиләрдә дейилишичә, икки дөләтниң мунасивити дуня базирини хам нефит билән тәминләш мәсилиси, нефит ишләпчиқарғучи дөләтләр тәшкилати (OPEC) билән русийәниң һәмкарлиқини күчәйтиши вә сәуди әрәбистанниң хитайниң йетәкчиликидә иран билән келишим һасил қилиши һәмдә 2018-йили “вашингтон почтиси” гезитиниң язғучиси җамал қашуггиниң өлтүрүлүшгә охшаш мәсилиләр түпәйлидин йириклишип қалған икән.
“әл-җәзирә” телевизийәси торида елан қилинған “оттура-шәрқ америкадин узақлишип хитайға йеқинлишиватамду?” мавзулуқ мулаһизә мақалисидә дейилишичә, сәуди әрәбистан һазирға қәдәр американиң нефит ишләпчиқириш миқдарини ашуруш тәлипини рәт қилип кәлгән. Әмма москва билән болған яхши мунасивәтни сақлап, путинни қоллайдиғанлиқини ипадә қилған. У йәнә өткән йилиниң ахирида, хитай дөләт рәиси ши җинпиңни күтүвалған вә хитай-парс қолтуқи һәмкарлиқ кеңиши йиғини (GCC) вә хитай-әрәб дөләтлири башлиқлар йиғиниға саһибханлиқ қилған. Шуниңдин кейин иран билән болған мунасивитиниму хитайниң тәвсийәси бойичә нормаллаштурған икән.
Мақалидә дейилишичә, америка билән болған мунасивәтләрдики бу йеңи позитсийә пәқәт сәуди әрәбистан үчүнла әмәс, бәлки у оттура-шәрққә ортақ һадисә икән. Мәсилән, сәуди әрәбистан, әрәб бирләшмә хәлипилики вә мисир қатарлиқ оттура-шәрқтики алтә дөләт йеқинда хитай башчилиқидики “алтун кесәк дөләтлири” ( BRICS ) һәмкарлиқиға қатнишишни тәләп қилған.
Түркийәдики һаҗәттәпә унверситетиниң оқутқучиси, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәндиниң дейишичә, оттура-шәрқтики дөләтләр хитай билән һәмкарлиқни күчләндүрүшни арзу қиливатқан болуп, униң асаслиқ сәвәби хитайниң бир муқим базар болуши һәмдә бу дөләтләргә қарита кишилик һоқуқ мәсилиси қатарлиқ сиясий бесимлириниң болмаслиқидин икән.
Дәрвәқә, өзидиму еғир кишилик һоқуқ мәсилиси мәвҗут болуватқан оттура-шәрқ дөләтлири хитай билән болған иқтисадий һәмкарлиқни кеңәйтиш билән биргә, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқиниму көрмәскә салған вә хитайниң қилмишлирини бирләшкән дөләтләр тәшкилати қатарлиқ хәлқаралиқ органларда қоғдиған иди. Техи йеқинда “хитай-әрәб дөләтлири һәмкарлиқ мунбири” ниң 18-қетимлиқ башлиқлар учришиши үчүн хитайға барған “әрәб дөләтлири иттипақи” вәкилләр өмики уйғур елини зиярәт қилип, хитайниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқини ақлаш тәшвиқатиниң бир парчиси болған иди.
Америкадики “америка-ислам мунасивити кеңиши” ниң һөкүмәт ишлири бөлүми мудири роберт макковниң радийомизға дейишичә, оттура-шәрқ ислам дөләтлири бу мәсилидә пүтүнләй өз мәнпәәтини чиқиш қилмақтикән. У мундақ дәйду: “бу әрәб дөләтлириниң мәнпәәтни өзиниң мусулман қериндашлириниң кишилик һоқуқи вә ғуруридин үстүн көрүватқанлиқиниң йәнә бир мисалидур. Уларниң бундақ қилиштики мәқсити тиҗаритини йүксәлдүрүш вә хам нефитини техиму яхши баһаға сетиштин башқа нәрсә әмәс.”
Бирләшмә агентлиқиниң бу һәқтики хәвиридә ейтилишичә, гәрчә сәуди әрәбистан қатарлиқ оттура-шәрқ дөләтлири хитай билән һәмкарлиқини күчәйтиватқан болсиму, бирақ униң йәнила америкаға еһтияҗи бар икән. Мәсилән, сәуди әрәбистан вә башқа әрәб дөләтлири америкаға таянғандила, андин оттура-шәрқниң бихәтәрликигә капаләтлик қилалайдикән. Чүнки иранниң йеқинқи йиллардики ядро пиланлири вә һәмдә судандики уруш қатарлиқ зиддийәтләрни һәл қилишта, уларниң америкаға еһтияҗи бар икән. Нөвәттә сәуди әрәбистан йәмәндики урушини ахирлаштурушни пиланлаватқан болуп, буму америка арзу қилидиған бир иш икән.
Вашингтондики әрәб қолтуқи дөләтлири институтиниң юқири дәриҗилик тәтқиқатчиси һүсәйин ибиш бирләшмә агентлиқиға қилған сөзидә “пәрдә арқисида, болупму бихәтәрлик вә шуниңға охшаш мәсилиләргә кәлсәк, икки тәрәпниң мунасивити әмәлийәттә илгирикидинму күчлүк” дегән.
Доктор әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, оттура-шәрқ нөвәттә америка вә хитай билән болған мунасивәтләрни яхши тәңшәп һәр икки тәрәптин мәнпәәт елишниң койида икән.
Бирләшмә агентлиқиниң дейишичә, нефитниң һәр бакиниң баһаси 100 доллардин төвән болғачқа, нефит баһаси вашингитон үчүн унчә җиддий мәсилә һесабланмайдикән. Бирақ сәуди әрәбистанниң хитай вә русийә билән болған мунасивәтлирини күчәйтиши, америка ташқий ишлар министириниң бу қетимлиқ зияритиниң муһим ноқтиси икән.
Доктор әркин әкрәм әпәнди йәнә йеңидин йүкселиватқан күч-хитайниң оттура-шәрқтә америкадин тәсир талишиватқанлиқини әскәртип, райондики дөләтләрниң һазир тәрәп таллашқа мәҗбур болуватқанлиқини ейтти.
“әл-җәзирә” телевизийәси ториму бу һәқтики мақалисидә американиң райондики мәвҗутлуқиниң асаслиқ сәвәбиниң хитайға тақабил туруш болуп қалғанлиқини баян қилған. Мақалидә “өткән 20 йилда америка нефит вә тәбиий газ ишләпчиқиришни кеңәйткәнликтин, енергийә җәһәттә асасән мустәқил болди. Шуңа у әмди парс қолтуқи дөләтлириниң нефитигә унчә моһтаҗ болмаслиқи мумкин, бирақ америка йәнила бу районға мәсул болушта чиң туриду. Чүнки йүз бәргүси бир тоқунушта у хитайни муһим енергийә тәминатидин үзүп ташлиялайду һәмдә иттипақдашлирини енергийә билән тәминләшни давам қилалайду” дейилгән.