Tetqiqatchi we pa'aliyetchiler: amérika-xitay munasiwetliride kishilik hoquqqa sel qarashqa bolmaydu

Jenubiy koréye téléwizorida shimaliy koréyening rakéta atqanliqini xewer qiliniwatqan körünüsh. 2017-Yili 29-iyul.

Yaponiye téléwizorida shimaliy koréyening rakéta atqanliqini xewer qiliniwatqan körünüsh. 2017-Yili 29-awghust.

Amérika prézidént trampning kéler aydiki xitay ziyariti harpisida amérikidiki bezi tetqiqatchilar we teshkilatlar amérika prézidéntini xitay kishilik hoquq weziyitige sel qarimasliqqa chaqirdi. Ularning agahlandurushiche, eger tramp hökümiti xitay kishilik hoquq weziyitige dawamliq sel qarisa, amérika éghir bedel töleshke mejbur bolidiken.

Amérikidiki nopuzluq istratégiye tetqiqat merkezlirining biri bolghan “Tashqi munasiwetler kéngishi” ning tetqiqatchi wayola roschayold 4‏-öktebir élan qilghan maqaliside, tramp hökümitining kishilik hoquq mesilisidiki pozitsiyesini özgertishke chaqirghan.

Wi'ola roschayéld, tramp hökümitining xitay siyasitide diqqitini iqtisadi mesililerge merkezleshtürüp, kishilik hoquqni tilgha almighanliqini tenqid qilidu.

U, bu yil xitayda kishilik hoquqqa qarshi nurghun xilapliqlar sadir bolup, nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shawbo rak késilide ölgen, adwokatlar tutqun qilinip, ulargha mejburi iqrar qildurush wasitiliri qollinilghan, xongkong démokratiye herikitining rehberliri jazalan'ghan, Uyghurlargha bolghan teqib kücheytilip, ularning ziyaliyliri basturulghan, chet'elde oquwatqan oqughuchilar mejburi qayturulup kétishtek ehwallar yüz bergen bolsimu, biraq tramp hökümitining bu ehwallargha süküt qilghanliqini tenqidligen.

Uning körsitishiche, eger tramp memuriyiti xitay kishilik hoquq mesilisige dawamliq perwasiz qarisa, amérikaning yétekchilikidiki dunya tertipi buzghunchiliqqa uchrap, bu, xitayning yer shari sehnisidiki roli téximu zoraytidiken.

Amérikidiki bezi analizchilar, tramp memuriyiti kishilik hoquqni muhim orun'gha qoyup, uni amérika-xitay munasiwetliridiki bashqa mesililer bilen birleshtürse, amérikaning bixeterlik menpe'etini ünümlük qoghdighili bolidighanliqini bildürdi.

D u q qanun meslihetchisi, amérikidiki adwokat nuri türkel ependi mundaq deydu: “Amérika hökümiti bu insan heqliri mesilisini tashqi siyasettiki bashqa mesililerdin ayriwetmey, uning üstige qoyup, tashqi siyasetni ijra qiliwatqan tashqi ishlar ministirigha qoshup, edliye ministiri, dölet bixeterlik ministiri, soda ministiri, maliye ministiri, hetta muhit asrash idarisidin tartip mushularning hemmisini qoshup ekélip, kolléktip köngül bölidighan mesilige aylandursa, men ishinimenki xitayni üstelge ekélip mushu mesilisini hel qilishqa, héch bolmisa ularning meylini otturigha chiqarghini bolidu.”

Burun amérika hökümiti xitay bilen kishilik hoquq di'alogi qurup her yili kishilik hoquq söhbiti ötküzüp kelgen. Biraq bu di'alog kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrap kelgen. Ular, xitayning kishilik hoquq weziyitige héchqandaq yaxshilinish bolmighanliqi, di'alogning resmiyetke aylinip qélip, ehmiyiti qalmighanliqini qeyt qilip kelgen idi.

Amérika “Tashqi munasiwetler kéngishi” ning tetqiqatchisi wayola roschayold, amérikaning burunqi hökümetlirining xitay kishilik hoquq mesilisidiki pozitsiyesi yumshaq bolsimu, biraq ularning héch bolmisa bu mesilini izchil otturigha qoyup turghanliqini tekitleydu.

Amérikidiki xitay öktichi, “Xitay xelq'ara démokratiye birleshme fronti” ning re'isi wéy jingshing ependining qarishiche, xitay kishilik hoquq weziyitining yéqinqi yillarda dawamliq nacharliship kétishidiki seweb xelq'araning bésimi ajizlap ketkenlikide.

Wéy jingshing mundaq dédi: “Kishilik hoquqni sözlishishning intayin muhim sewebi bar. Buning birinchi sewebi, bu xelq'ara jem'iyetning éniq meydanini ipadileydu. Uning bu meydani xitay hökümitige melum bésim peyda qilip, xitay hökümitini kishilik hoquq mesiliside azraq bolsimu éhtiyat qilishqa mejburlaydu. Biz yéqinqi 20 yildin béri shuni körüp turduq, amérika xitay bilen soda qilimiz, dep we xitayning tesiride kishilik hoquqqa diqqet qilishni boshashturdi. Netijidek xitay kishilik hoquq weziyiti dawamliq yamanliship mangdi. Shinjang bilen shizangda qattiq basturush élip bardi. Bu ehwal ilgiri bu rayonlarda körülüp baqmighan. Bu ehwal yéqinqi 20 mabeynide izchil éghirliship mangdi. Buning özi xelq'ara bésimning ajizliship méngishi bilen munasiwetlik.”

Nuri türkel ependining xitay kishilik hoquq xatirisi amérikaning uzun mezgillik bixeterlik menpe'itige zich munasiwetlik mesile. U, eger amérika xitayning kishilik hoquq, démokratiye tereqqiyatigha sel qarisa, buning kelgüside amérikaning béshigha derd bolidighanliqini bildürdi.

Nuri türkel: “Bu némini muhim orun'gha qoyushni hés qilghan chaghda uning xitay bilen bolghan munasiwitide hem saghlam hem arzu qilghan muhit shekillinidu. Bu xitaylar xalimighan témidin qéchish emes, ular xalimighan témini sözlishidighan tizimlikni töpige qoyush kérek. Bu insan heqliri, démokratiye dégen mesililer aylinip kélip amérikaning tijaret menpe'itige, bixeterlik menpe'itige yaki jenubiy déngizdiki mesililerge taqishidighan mesile. Chünki, xitay siyasiy muhiti saghlam, özining xelqini hörmet qilidighan dölet bolmighan ehwalda, u amérikigha tehdit bolidighan ehwal kélidu. Dunya tarixida sehnide turuwatqan küch bilen sehnige yamiship chiqiwatqan küch arisida 16 qétim ixtilap bolup, uning 12 si urush bilen axirlashqan. Eger amérika xitaygha mushundaq yol qoysa, u kelgüside amérikaning béshigha derd bolidighan büyük mesile. Shunga, amérika xitayni démokratiyileshtürüp, dunyadiki medeniy döletler qatarigha ekélishi kérek. U shuni qilghanda özining béshigha kélidighan bir bala qazani tosup qalalaydu.”

Nuri türkel ependi yene, eger amérika kishilik hoquq, démokratiye insanperwerlik qimmet qarishida ching turmisa, xelq'aradiki bu boshluqni xitayning toldurushqa urunidighanliqini bildürdi.

Nuri türkel mundaq dédi: “Amérikaning bügünki künde qudretlik döletke aylinishining sewebini uning eskiri küchi, iqtisadiy küchi yaki xelqining keshpiyatchanliq rohidin qarashqimu bolidu. Lékin bu döletke pütün dunyadiki xeqlerning söygü-muhebbet we intilish bilen qarishining tüp sewebi uning ézilgen xelqlerge köngül bölüshi, bir insan tughulushtin mewjut bolghan heq-hoquqlirini uning ölgüche qolida tutidighanliqini teshwiq qilip kelgen dölet bolghanliqida. Eger u bu mesilide arqigha chékinse, bu boshluqni xitay toldurup, özining medeniyitini teshwiq qilidighan we amérikaning xelq'ara ornini yéngilashqa urunidu.”

Wayola roschayoldning amérika “Tashqi munasiwetler kéngishi” ning torida élan qilghan maqaliside körsitishiche, xitay hökümiti sabiq amérika prézidénti bil klinton, jorji bush we barak obama dewrliride türmidiki bezi öktichi zatlarni qoyup bérip, amérika hökümitige qismen yol qoyghan. Lékin u kéyinki yollarda yol qoyushni ret qilip kelgen.

Wayola roschayoldmaqaliside, hazir xitayning xelq'ara tenqidlerge perwa qilmaydighanliqini eskertip, bezide uning xitayni tenqid qilghan döletlerge iqtisadiy émbargo qoyidighanliqini ilgiri sürgen.

Wéy jingshing ependining qarishiche, bu ehwalni yenila xelq'ara jem'iyetning madarachi siyasiti keltürüp chiqarghan. U, xitayning Uyghur rayonida yürgüzüwatqan hazirqi qattiq basturush siyasiti xelq'araning kishilik hoquqqa sel qarighanliqining netijisi, dep körsetti.

Wéy jingshing mundaq deydu: “Bu, uning éghir aqiwiti. Xelq'ara jem'iyet shinjang mesilisige diqqet qilmisa, xitay kishilik hoquq weziyitige diqqet qilmisa, xitay hökümiti buningdin ilhamlinidu. Uning hazir shinjangda qiliwatqan yaman ishlirining hemmisi, mesilen, uning ‛qur'ani kerimi‚ ni musadire qilishi, musulmanlarning isim qoyushini cheklishi, bu ishlar maw zédong dewridimu bolup baqmighan. Ular némishqa bundaq heddidin ashqan ishlarni qilalaydu. Chünki, xelq'ara jem'iyet kishilik hoquqqa sel qaridi. Shunga, u özining xalighinini qiliwatidu. Qisqisi amérikaning kishilik hoquqqa sel qarishi, xitay xelqige, éziliwatqan xelqlerge téximu ziyan qilidu.”