Америка хитай сода урушида зади ким ғәлибә қилиду?

Америка вә хитай байриқиниң алдидики шаһмат тахтиси, 2022-йили 25-январ

Америка хитай арисидики сода урушини йеқиндин көзитиватқан мутәхәссисләр хитай маллиридин таможна беҗи елиш мал баһасини өрлитип америка истемалчилириға бәзи чиқимларни йүклисиму, лекин американиң хитайниң көпләп пайда алидиған америка базириға киришини тосуш арқилиқ дөләт бихәтәрликиниң яхшилиниши үчүн бәдәл төләшкә рази икәнликини илгири сүрмәктә. Шуниң билән бир вақитта бу сода урушида американиң ғәлибә қилидиғанлиқини көрсәтмәктә.

Америка пирезиденти доналд трамп хитай маллириға 10 пирсәнт баҗ қоюп буни өткән һәптә рәсмий иҗра қилишиниң арқисидинла, хитай сода министирлиқи американиң PVH гуруһи игидарчилиқидики калвин клайин (Calvin Klein) вә томи хилфигер (Tommy Hilfiger) ширкитиниң “шинҗаң пахтиси” ни сетивелиштин өзини қачурғанлиқи үчүн “ишәнчсиз ширкәтләр” тизимликигә киргүзгәнликини елан қилғаниди. Шуниң билән бир вақитта йәнә хитай, американиң иллумина (Illumina) био-техника ширкитиниму “ишәнчсиз ширкәтләр” тизимликигә киргүзгән.

Униңдин башқа, хитай һөкүмити 4-феврал күни, америкадин импорт қилидиған хам нефит, суюқландурулған тәбиий газ, деһқанчилиқ машинилири вә талланған башқа мәһсулатларға 10 пирсәнттин 15 пирсәнткичә таможна беҗини алидиғанлиқини елан қилип, буни 10-феврал күнидин башлап күчкә игә қилғаниди. Буларниң һәммиси хитайниң америкаға қаратқан өч елиш характерлик җаваблири һесаблиниду.

Пирезидент доналд трампму хитай маллириға 10 пирсәнт баҗ қоюп буни өткән һәптә рәсмий иҗра қилишиниң арқисидин, 9-феврал күни йәнә чәт әл полат-төмүр вә алюмин мәһсулатлириға 25 пирсәнт баҗ қойидиғанлиқини елан қилғаниди. Буму хитайниң америкаға қаратқан полат-төмүр вә алюмин експортиға еғир зәрбә бериду дәп қаралмақта.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизи (RAND Corporation) истратегийә вә хәвпсизлик мутәхәссиси доктор раймонд ко (Raymond Kuo) радийомиз зияритини қобул қилип бу һәқтә көз қаршини ипадиләп мундақ деди:

“хитай америкиға өзиниң таможна беҗини, йәни өзиниң җазасини йолға қойди. Хитай болупму калвин клайин, томи һилфигерға җаза йолға қойди. Қарайдиған болсақ америка хитай таварлириға бәлгилик бир таможна беҗи йолға қойидиғандәк туриду. Мәнчә, тему вә шейинниң америкадики сода ‛йочуқи‚ дин пайдилинип мал експорт қилишиға чәклимә қоюлғачқа, хитай конкрет ширкәтләр, болупму сиясий җәһәттин муһим саһәләргә қарши нишанлиқ һалда чәклимиләрни йолға қойиду. Бу, енергийә, йәни нефит яки тәбиий газ, деһқанчилиқ машинилири саһәлирини өз ичигә алиду. Хитайниң пулат-төмурлиридин баҗ елиш америкадики туралғу вә машиниларниң тәннәрхини ашуруветиду. Чүнки булар һалқилиқ материяллар болуп, машина ясаш вә өй селиш үчүн бәк зөрүр. Хитайлар һәр хил сәвәбләр түпәйлидин базарда һөкүмранлиқ қиливатиду. Ишниң һәқиқий йери шуки, улар әмәлийәттә базарға һөкүмранлиқ қиливатиду. Шуңа буниңға таможна беҗи елиш америка истемалчилириға техиму көп чиқимларни йүкләйду”.

Пирезидент доналд трампниң йеңи таможна беҗи, йәни америкаға келидиған барлиқ хитай маллиридин 10 пирсәнт таможна беҗини қошуп елиш 2-феврал сәйшәнбә күнидин башлап йолға қоюлғаниди. Буниңға асасланғанда, америка-хитай таможна беҗиға мәнсуп мәһсулатларниң таможна беҗи кәчүрүм қилинип сетилишини чәклигән. Шуниңдәк 800 долларғичә болған посулка (халта) ларниң бурунқидәк тәкшүрүлмәстин вә баҗ қоюлмастин америкаға киришигә йол қуюлмайдиған болди. Хитайға қарши йеңидин йолға қоюлған таможна беҗиниң амазонға йеңи пурсәтләрни елип келип, тему вә шейинға охшаш хитайниң тор арқилиқ парчә сетиш ширкәтлириниң америкадики сода “йочуқи” ни “суйиистемал қилиш” арқилиқ тиз сүрәттә тәрәққий қилишиниң алдини алидикән.

Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси го җякун (Guo Jiakun) 10-феврал күни бейҗиңда өткүзүлгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида, сода уруши яки таможна урушида ғәлибә қилғучиларниң йоқлуқини ейтип мундақ дегән:

“бу, һәр икки дөләтниң мәнпәәтигә зиян йәткүзиду. Һазир еһтияҗлиқ болғини таможна беҗини бир тәрәплимә йолға қоюш әмәс, бәлки баравәрлик вә өз-ара һөрмәт қилишни асас қилған сөһбәт вә кеңишиш зөрүр. Биз америка тәрәпниң хата һәрикитини тохтитип, иқтисадий вә сода мәсилилирини сиясийлаштуруш вә қораллаштуруштин сақлинишни тәләп қилимиз”.

Ундақта америка хитай арисида давам қиливатқан сода уруши хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси го җякун дегәндәк бу һәр икки дөләтниң мәнпәәтигә зиян йәткүзәмду? бу сода урушида хитайниң ғәлибә қилиш еһтималлиқи барму?

Америкадики сиясий анализчи, доктор андерс кор (Anders Corr) соалимизға җаваб берип америка дөләт бихәтәрликиниң яхшилинишини үчүн кетидиған бу чиқимни, йәни бу бәдәлни төләшкә рази икәнликини оттуриға қоюп мундақ деди

“яқ, америка полат-төмүр ширкитигә охшаш бәзи ширкәтләр американиң чәт әл полат-төмүр ширкәтлиригә қойған таможна беҗиниң ярдими билән көп пайда алиду. Бир қисим һалқилиқ истратегийәлик таварлирини ишлитиш җәһәттә өз-өзигә тайинишни күчәйткәнлики сәвәбидин американиң дөләт бихәтәрликиму яхшилиниду. Хитай, канада вә мексикиниң америкаға қилидиған експорти, американиң буларниң һәрбиригә қилған експортидин көп. Шуңа, уларниң америкаға қарши таможна беҗи қоюш күчи аз. Тирампниң биринчи вәзипә өтәш муддити ичидә хитайға қарши йолға қойған таможна беҗи пул пахаллиқини пәқәт % 0.25 Өстүрди. Мәсилән, бу 100 долларлиқ болка пишуруш дохопкисида аран 25 пирсәнт өсти. Мениңчә, америка тәминләш зәнҗиримизни хитайдин йирақлаштуруп, хитайниң пайда алидиған базиримизға киришини тосуш арқилиқ дөләт бихәтәрликиниң яхшилинишини үчүн кетидиған бу чиқимни, йәни бу бәдәлни өтәшни халайду”.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаң (Gordon G. Chang) Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси го җякунниң сөзлиригә рәддийә берип мундақ деди:

“хитай һакимийитиниң немә дейиштин қәтийнәзәр, сода урушида ғәлибә қилғучилар бар. Нормалда, содидики қизил рәқәмни башқуралиған чуң иқтисадқа игә дөләтла бу сода урушида ғәлибә қилалайду. Хитайниң иқтисади америкаға қариғанда кичик вә сода актип баланси, йәни хитайниң америкаға қилған експорт қиммити униң импорт қиммитидин 295.4 Милярд доллар артуқ. Хитайниң қәтий ирадилик доналд трамп билән сода урушида ғәлибә қилиш еһтималлиқи йоқ. Дөләт ичидә униң абруйи наһайити юқирилаватиду вә хәлқ униң тәрипидә. У бу йолдин қәтий янмайду”.