Америка билән хитай оттурисидики “сода уруши” хитайға қандақ ақивәтләрни елип келиши мумкин

Өткән һәптә америка тәрәп хитайдин импорт қилинидиған алюмин қатарлиқ мәһсулатларға қоюлидиған чегра беҗини өстүридиғанлиқини билдүргәндин кейин, хитай тәрәпму америкидин импорт қилидиған сериқ пурчақ қатарлиқ мәһсулатларға қарита чегра беҗини ашуридиғанлиқини елан қилған иди. Хәлқара таратқуларда америка билән хитай арисидики “сода уруши” кәскинлишиватқанлиқи илгири сүрүлүватқан пәйттә, 5-апрел күни америка президенти доналд трамп, америка базириға кириватқан хитай маллиридин елинидиған баҗни йәнә бир милярд доллар көпәйтидиғанлиқини билдүрди. Ундақта, америка билән хитай оттурисидики “сода уруши” ниң кәскинлишиши хитайға қандақ ақивәтләрни елип келиши мумкин.?

Хәлқара таратқуларда хәвәр қилиниватқан америка билән хитай оттурисидики “сода уруши” ниң кәскинлишиш әһвалиға қарита америка-хитай мунасивитини көзитип келиватқан бир қисим хитай анализчилири өз қарашлирини оттуриға қойди.

Бир қисим анализчиларниң қаришичә, америка билән хитай оттурисидики “сода уруши” хели илгирила башланған икән. Әмма илгирики йилларда бу мәсилә үзлүксиз һәл қилинмай кәлгини үчүнла икки дөләт оттурисида бүгүнкидәк алаһидә кәскинләшкән ақивәт келип чиққан.

Хитай вәзийәт анализчилиридин радийомиз хитай бөлүминиң обзорчиси вей җиншиң әпәнди әнә шу хил қараштикиләрниң бири. Униң қаришичә, америка билән хитай оттурисидики “сода уруши” ни америка әмәс, бәлки хитайниң хәлқара сода әхлақиға хилап қилмишлири кәлтүрүп чиқарған икән.

Вей җиншиң мундақ деди: “хитайниң сода урушидики қилмишлириға қарита нурғунлиған достлар хата чүшәнчидә болмақта. Улар америка сода уруши қозғиди, хитай амалсиз җаваб қайтуруватиду дәп қаримақта. Әмәлийәттә һәргизму ундақ әмәс. Чүнки сода уруши давамлишиватқили 20 йил яки униңдинму узун болди. Алайлуқ, хитайниң ислаһат вә ечиветиштин илгирики бекинмичилики, униңдин кейинки "җуңгочә сотсиялизм" намида ғәрб идеологийәсини чәклиши, буларниң һәммиси әмәлийәттә хитайниң ғәрбкә қаратқан чәклимә сиясәтлиридур.”

Чәтәлләрдики хитай вәзийәт анализчилиридин иқтисадшунас хе чиңлйән ханимниң қаришичә, америкиниң хитайға қойған баҗ тәдбиридин кейин хитайниңму америка мәһсулатлириға қарита чегра беҗини өстүридиғанлиқини елан қилиши әмәлийәттә америкидики деһқанчилиқ мәһсулатлири содигәрлири арқилиқ трамп һөкүмитигә бесим ишлитишни вә хитайниң америкидики сода мәнпәәтини қоғдашни мәқсәт қилидикән.

Хе чиңлйән ханим мундақ деди: “23-марттин һазирға қәдәр америка-хитай икки дөләт сода мунасивитидә икки қетим еғир сүркилиш йүз бәрди. Америкида сериқ пурчақ президент трампниң қоллиғучилири көп болған оттура вә җәнубий қисимда өстүрүлиду. Хитай тәрәп америкидики көк пурчақ өстүридиған деһқанчилиқ мәйданлири хоҗайинларниң мәнпәәтигә зиян йетидиған бундақ қарарни чиқириш арқилиқ президент данолд трампқа бесим ишлитишни, америкини хитайниң алюмин қатарлиқ мәһсулатлириға қойидиған баҗни өстүрүш қараридин ваз кәчтүрүшни мәқсәт қилиду.”

Һалбуки, америка президенти доналд трамп 4-апрел тветтирда инкас қайтуруп, “америкиниң хитай билән сода орушиға кирмигәнликини, бу урушниң хели бурунла башлинип ахирлишип болғанлиқи вә илгирики ярамсиз рәһбәрләр сәвәбидин америка тәрәпниң бу урушта уттуруп қойғанлиқи” ни билдүргән. Данолд трамп йәнә америка-хитай оттурисида давамлишип келиватқан тәңсиз сода мунасивитигә хатимә берилиши керәкликини тәкитләп, “һазир биз һәр йилқи содида 5 милярд долларлиқ пәрқ билән зиян тартиватимиз, ундин башқа 3 милярд долларлиқ әқлий мүлүклиримиз оғрилинип кәтти. Биз бу һаләтниң йәнә давамлишишиға йол қоймаслиқимиз керәк,” дегән. 5-Апрел күни президент доналд трамп хитайниң америка базириға кириватқан хитай маллиридин елинидиған баҗни йәнә бир милярд доллар көпәйтидиғанлиқини билдүргән.

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, америка һөкүмити алдинқи һәптә хитайдин импорт қилинидиған алюмин, полат қатарлиқ мәһсулатларға қаритилған чегра беҗини көпәйтидиғанлиқини билдүргәндин кейин, бу һәптидики хәвәрләрдә йәнә хитайда ишләп чиқирилған әрзан баһалиқ химийәлик тоқулма маллар, күндилик турмуш мәһсулатлири, киралғу, микро долқунлуқ духопка қатарлиқ аилә електр мәһсулатлириға қаритилған чегра беҗини көпәйтидиғанлиқини билдүргән. Һалбуки, хитайниң “хуавей” қатарлиқ ширкәтлиридә ишләнгән әқилфонлар вә хитайда қураштурулған компютерлар, компютер юмшақ деталлири вә әқилфон әплирини америка базарлирида сетишқа чәклимә қоюлуп, уларниң һөкүмәт органлири вә сода ширкәтлиридә ишлитилишини чәклигән иди.

Америка билән хитай оттурисида барғанчә кәскинлишиватқан бу хил “сода уруши” ниң йүз бериш сәвәби һәққидә тохталған анализчи вей җиншиң әпәндиниң қаришичә, “хитайниң өлчәмсиз, әрзан баһалиқ тавар мәһсулатлирини хәлқара базарларда төкмә қилип сетиши, өзи билән сода мунасивити бар дөләтләрниң мәһсулатлириға болған чәклимини күчәйтиши, әқлий мүлүк һоқуқиға хилап һалда техника оғрилиши қатарлиқ әхлақсиз қилмишлири хитай билән америка оттурисидики сода мунасивитиниң кәскинлишишигә сәвәб болған асасий амиллар һесаблинидикән.”

Хитай анализчилиридин “америка авази” вә “әркин асия радийоси” ниң обзорчиси го бавшең әпәндиму өз қаришини оттуриға қойди. Униң қаришичә, америка президенти доналд трампниң америка базириға кириватқан хитай маллиридин елинидиған баҗни йәнә бир милярд доллар көпәйтидиғанлиқини билдүрүши америка-хитай оттурисидики “сода уруши” да хитайни амалсиз һаләткә йүзләндүридикән.

Го бавшең мундақ деди: “президент трамп хитайниң икки дөләт сода мунасивитидики адил болмиған өч елиш қилмишиға қарита хитай маллириға йәнә бир милярд доллар чегра беҗи елишни оттуриға қойди. Бу интайин һәйран қаларлиқ бир хәвәр болди. Чүнки америка һөкүмити хитайдин импорт қилинидиған тавар мәһсулатлиридин 25 пирсәнт чегра беҗи алидиғанлиқини елан қилғандин кейин, хитайму америкидин импорт қилинидиған мәһсулатлардин 25 пирсәнт чегра беҗи алидиғанлиқини елан қилди. Нурғун кишиләрниң нәзиридә америка билән хитай оттурисидики сода уруши тәңләшкән дәп қариливатиду. Болупму хитайниң һөкүмәт таратқулири хитайниң йәңгәнликини хәвәр қиливатиду. Әмма мушундақ шараитта доналд трампниң америка базириға кириватқан хитай маллиридин елинидиған баҗни йәнә бир милярд доллар көпәйтидиғанлиқини билдүрүши билән америкиниң хитай маллиридин алидиған чегра беҗи, хитайдин импорт қилинидиған малларниң үчтин биригә, һәтта йеримиға тәңләшти. Буниң билән хитай америка билән болған сода урушида амалсиз һаләттә қалди, десәкму болиду.”

Америкидики нопузлуқ таратқулардин “вашингтон почтиси” гезитидә 5-апрел елан қилинған “америка-хитай сода урушида ким көп зиян тартиду” сәрләвһилик анализ мақалиси елан қилинди.

Мақалида америка интерпрайсе институтиниң тәтқиқатчиси дерек секиссорсниң икки дөләт оттурисида давамлишиватқан сода урушиниң ақивити һәққидә “бу сода урушида америкиниң йеңиши муқәррәр, буниңға соал кәтмәйду” дегән сөзлири нәқил елинған. Дерек секиссорс хитай билән америка оттурисида йиллардин буян давам қилип келиватқан тәңсиз импорт-експорт сода мунасивитигә қарита америкиниң илгирила җиддий тәдбир қоллиниши керәкликини тәкитлигән. У, “мән америкиниң хитайға қарита техиму көп тәдбир қоллиниши керәкликини арзу қилимән, әмма америкиниң буни пиланлиқ әмәлгә ашурушини техиму бәкрәк үмид қилимән,” дегән.

Мәзкур мақалидә хитайниң америка билән болған “сода уруши” да чекиниватқанлиқи илгири сүрүлүп, хитай баш министири ли кечаңниң өткән һәптә “хитай, америка ширкәтлириниң хитай базириға киришигә қоюлған тәләпләрни бошитидиғанлиқи шундақла чәтәл ширкәтлиридин техника өтүнүш тәлипиниму тохтитидиғанлиқини билдүргәнлики” тилға елинған. Мақалидики анализда әгәр доналд трамп хитайниң язма вәдисини алалиса, униң америкилиқлар үчүн обама, бош вә килинтонлардинму җиқ иш қилип бәрдим дейәләйдиғанлиқи, әмма америкиниң хитай билән болған сода мунасивитидә барлиққа кәлгән қизил рәқәмләрни өзгәртиш вә хитайни америка билән болған юқири техникилиқ риқабәттин ваз кечишини қолға кәлтүрүштә доналд трамп һөкүмитиниң хитайға техиму қаттиқ тәдбир қоллинишқа һазир болуши керәклики тәкитләнгән.

Мақалида йәнә өткән бир йилда америкиниң хитайдин импорт қилған маллириниң 506 милярд доллар болғанлиқи, әмма хитайға експорт қилған америка маллириниң аран 130 милярд доллар болғанлиқи тилға елинған. Мақалидә йәнә әгәр хитай өзи илгири вәдә қилған хәлқара сода келишимидики шәртләргә хилаплиқ қилишни давамлаштурса, урушиниң ақивити хитай үчүн техиму көп зиянларни елип келидиғанлиқи тәкитләнгән.