“Birinchi muhebbet” tin “Japi” ghiche: Uyghur ammibab naxshilirining untulghan musapiliri (2)

Bu dewrde tashqi dunya bilen bolghan uchrishishning tedrijiy köpiyishige egiship Uyghur naxsha sen'itide “Yéngiche” dep qaralghan bir qisim éléméntlar, jümlidin naxsha tékisti, muzika ritimi, “Qizil”liqtin xaliy bolghan jushqun yashliq intilishliri asasiy mezmunni teshkil qilip, kishilerning éngida adetlinip qalghan “Naxsha ölchimi” ni buzup tashlidi

Xitay hökümitining siyasiy boran-chapqunlirida nechche on yillap teqib we weyranchiliqqa duch kelgen Uyghur naxsha-ussulliri Uyghur ammibab naxsha sen'iti üchün deslepki qedemde qisqighine yollar échilghanda tézdin Uyghurlardiki kimlik kirizisining sholisini eks ettürgen ijtima'iy eynek bolup qaldi. Shuning bilen birge bu hal xitay hökümitining diqqitini zor derijide özige tartti.

Uyghur ammibab naxshiliridiki milliy kimlik

1980-Yilliridin bashlap tedrijiy öz jezbidarliqini qaytidin namayan qilishqa bashlighan Uyghur naxsha sen'iti on yilgha yéqin izdinish, teqlidchilik we medeniyetler almishishining netijiside 1990-yillardin bashlap tedrijiy halda yéngi bir yüzlinishni wujudqa chiqardi hemde Uyghur ammibab naxshilirining “Yashlar dewri” sehipisini achti. Bolupmu bu dewrde tashqi dunya bilen bolghan uchrishishning tedrijiy köpiyishige egiship Uyghur naxsha sen'itide “Yéngiche” dep qaralghan bir qisim éléméntlar, jümlidin naxsha tékisti, muzika ritimi, “Qizil” liqqtin xaliy bolghan jushqun yashliq intilishliri asasiy mezmunni teshkil qilip, kishilerning éngida adetlinip qalghan “Naxsha ölchimi” ni buzup tashlidi. Bolupmu shu zamanlarda naxsha saheside kishilerning diqqitini tartishqa bashlighan abdulla abduréhim, mehmut sulayman, abduréhim héyt qatarliq yashlarning bir türküm “Yéngiche” naxshilarni jama'etke teqdim qilishi bilen yashlar arisida bir yéngi tewrinish barliqqa keldi. Abdulla abduréhimning “Teklimakan” muzika etriti, mehmud sulayman (1968-2020) ning “Riwayet” muzika etriti, abduréhim héytning dutar bilen orunlighan xelq naxshiliri bolsa xelq arisida keng alqishlan'ghan ammibab naxshilarni deslepki qedemde shekillendürdi. Abdulla abduréhimning shu waqitlardiki “Teqlidchilik” uslubining eng yarqin misali bolghan “Qara tupraq” namliq naxshisi bolsa 1994-yili ene shu yosunda Uyghur jem'iyitige türkiye naxshiliridiki köp qirliq éstétika éléméntlirini teqdim etti.

Ene shu waqitlardiki Uyghur ammibab naxshilirining yene bir roshen alahidiliki uningda eks ettürülgen milliy we diniy kimlik, Uyghur élidiki siyasiy jughrapiyelik ré'alliq, shuningdek xelq qelbidiki isyankarliq intilishliri boldi. 1990-Yillarda xitay hökümranliqidiki xitay bolmighan milletlerde ortaq ewj alghan bu xil yüzlinish öz dewrining bir türlük alahidiliki süpitide shu zamandiki tetqiqatchilarningmu alahide diqqitini qozghighan. Bolupmu mongghul naxshichi ténggér (Tengger) ning 1993-yili xitayche neshr qilinidighan “Ün-sin dunyasi” zhurniligha söz qilip “Men emdi ‛güzel yaylaq méning makanimdur‚ dégendek naxshilarni éytalmaymen. Chünki méning dawamliq halda özümni we xelqimni aldighum yoq. U güzel yaylaqlar hazir pütünley qurup kétiwatidu” déyishi xitay hökümitining ichki mongghul yayliqidiki “Yaylaqni térilghu yerge aylandurush” qurulushida weyran boluwatqan cheksiz yaylaqning qismitini biwasite eks ettürgen. Bu hal Uyghur jem'iyitide tarixshunas turghun almasning Uyghur tarixi heqqidiki kitablirining neshr qilinishi, Uyghur ediblirining Uyghur kimliki, Uyghurlarning milliy küresh tarixi heqqidiki edebiy eserlirining jama'et bilen yüz körüshüshi bilen bir qatarda Uyghur ammibab naxshiliridimu tégishlik derijide eks etti. Xelq ammisining merhum naxshichi küresh küsen ijad qilghan, abdulla abduréhim wayigha yetküzüp éytqan “Bilelmidim”, “Sürme” qatarliq naxshilarni söyüp anglishi buning bir misal hésablinidu. Shu waqitlarda mehmud sulaymanning wekillik eserliridin biri bolghan “Shükri dédim” namliq naxshini abdulla abduréhim orunlighandin kéyin jem'iyette qizghin alqishlan'ghan. Bolupmu uningdiki “Su boyida sugha men teshna, lew yalisam aghzimgha peshwa” dégen qurlar Uyghur élining talan-taraj qiliniwatqan ghayet zor tebi'iy bayliqigha temsil qilin'ghan. Emma aridin uzun ötmey xitay da'irilirining mushu naxsha seweblik abdulla abduréhimni yérim yilche özini tekshürüshke mejburlighanliqi, uning naxsha éytishi bir muddet men'i qilin'ghanliqi heqqidiki mish-mish paranglar keng tarqalghan idi.

Ene shu yosunda Uyghur élidiki bir türküm yashlar xitayning siyasiy weziyitide qisqighine waqit mewjut bolghan nispiy erkinlik dewridin paydilinip Uyghur ammibab naxshilirining yéngi sehipisini yaritiwatqanda ulargha zor tesir körsetken yash chet el sen'etkarlirining biri qazaqistandiki Uyghurlardin yétiship chiqqan naxshichi we kompozitor murat nasirow (1969-2007) boldi. Murat nasirowning qazaqistandin halqip alliqachan rusiye tewesidiki hemmila kishi bilidighan cholpan bolushi, uning rusiye we qazaqistanda köp qétimlap dangliq mukapatlargha sahib bolushi, yene kélip uning öz yiltizini untumasliqidek peziliti asanla uni Uyghur ammibab naxsha dunyasidiki eng yarqin ülgilerning birige aylandurdi. “Sherqiy türkistan milliy armiyesi” ning sabiq jengchisi, shuningdek qabil sazende we sen'etkar bolghan ismayil nasirowning hem ata hem ustaz bolushtek qosh terbiyesini alghan murat nasirow kéyinki ijadiyetliride “Gül'ayim”, “Qaldim yalghuz”, “Ayrilish” qatarliq Uyghurche naxshilar bilen melum jehette Uyghur élidiki ammibab naxshilarning yéngi pellisige singip ketti. Bu heqte söz bolghanda murat nasirowning sen'et ijadiyitige zor tesir körsetken xelq sen'etkari murat ehmidi aka uning ammibab naxsha sahesidiki talantigha alahide yuqiri baha béridu.

Murat nasirowning ene shundaq chongqur tesiri her sahege chongqur singgenliki üchün 2007-yili 19-yanwar küni u sirliq halda wapat bolghanda “Murat ölüwalghan” dégen epqachti gepler emes, eksiche uning shöhritige bolghan chongqur hesetning uni öltürüwétishke yol achqanliqi, rusiye pirézidénti wiladimir putinning buningda qoli barliqi heqqidiki texminler Uyghurlar arisida keng tarqalghan idi.

Uyghur “Rok” muzikisidiki perqliq bolghan ikki tip

Uyghur jem'iyitide ammibab naxshilarning yüksek pellisi yaritiliwatqanda murat nasirowning moskwa sehniliride dang chiqarghinigha bolghan meptunluq Uyghur naxshichilar arisidimu keng türdiki teqlidchilikke yol achti. Buning bilen Uyghur naxsha sen'itide abduréhim héyt we ömerjan alim wekillikidiki dutar ishqi we gherbche gitar bilen baghlinishliq bolghan “Gherb ashiqliqi” din ibaret ikki éqim peyda bolup, kéyinkisi tézla gherb sen'et sahesidiki moda zhanirlardin “Rok” (rock) muzikisini Uyghurlargha élip kirdi. Bolupmu “Gitar shahi” dep atalghan exmetjan memtiminning waqitsiz ölümidin kéyin otturigha chiqqan shir'eli, esqer memet (kök böre), erkin abdulla qatarliqlar buningdiki ülgilik shexsler bolup qaldi. Bu toghrisida söz bolghanda esqer memet 2024-yili martta “El küyi” tori bilen bolghan neq meydan söhbitide özining “Rok” muzikisi bilen bashlan'ghan hayatini qisqiche eslep ötken.

Bir mehel “Uyghurlardin chiqqan maykil jékson” dep atalghan esqer memet özining Uyghurche medeniyet bilen gherb muzikisini birleshtürüshtek muzika sahesidiki utuqliri, özige qedimki Uyghurlarning totém étiqadidiki yadroluq mezmun bolghan “Kök böre” namini texellus qilishi, naxshilirida her da'im Uyghurlarda alahide qedirlinidighan erkeklikni terghib qilishi bilen buningdin 20 yilche ilgirila bir qisim Uyghurshunaslarning, jümlidin Uyghur muzika sen'iti heqqidiki tetqiqatliri bilen tonulghan mutexessislerdin london uniwérsitétining piroféssori reychil xarris (Rachel Harris), isra'iliyediki xayfa uniwérsitétining piroféssori nimrod baranowich (Nimrod Baranovitch) qatarliqlarning diqqet neziride bolup kelgen. Piroféssor baranowichning bu heqtiki maqaliliride körsitilishiche, Uyghur jem'iyitide milletchilik éqimi bash kötürgen dewr del esqer memetning naxshiliridiki özgirish bilen öz'ara mas kélidu. Yene kélip esqerning naxshilirida millet we yurt söygüsi alahide orun igileydu. Bolupmu kichikidin xitayche mektepte oqughan, shundaqla Uyghurchigha qarighanda xitayche tilgha bekrek pishshiq bolghan, téximu muhimi xitay shehiri bolghan béyjingda özining “Kök böre” muzika etriti bilen xitayche naxsha éytip yashap kéliwatqan esqerning naxshiliri roshen halda Uyghur kimliki, milliy kirizis tuyghusi we Uyghurlarning wetini bilen chemberchas baghlinip ketken.

Piroféssor baranowichning qarishiche, esqer kök börining tesirini qobul qilip kéyinrek bash kötürgen “Rok” muzika cholpanliridin erkin abdulla yash jehettinla emes, yene xaraktér jehettinmu esqerdin pütünley perq qilidu. Qeshqer wadisidiki xitay tesiri yoqning ornida bolghan bir makanda tughulup chong bolghan we kichikidin Uyghurche mektepte oqughan, xitaychisi anche rawan bolmighan, yene kélip xéli yillar Uyghurlarning ana wetinide muzika terbiyesi körgen erkin abdulla kéyinki waqitlarda béyjinggha köchüp bérishni talliwalghan. Emma erkinning naxsha pilastinkiliri esqerning eksiche bolup, “Siyasiy sezgürlük” ke yatidighan mezmunlardin pütünley xaliy. Uning “Köp xil medeniyet birleshtürülgen” dep qarilidighan naxshilirida Uyghur millitige xas naraziliq, qarshiliq yaki tenqid mezmunigha mensup héchqandaq jümliler uchrimaydu. Erkin abdullaning eng dangliq eserliridin biri bolghan xitayche “Balangza” namliq naxshida u toxtimastin “Kel… kel…” (… ley ba… ley ba… ) dep xitab qilidu. Bir qisim Uyghur yashliri uning bu naxshisidiki “Biz dost bolayli” dégendek jümlilirini “Uyghurlarni xitaylar bilen dost bolushqa chaqiriq qilish we xitaylarni chillap kélish” dep chüshen'genliki hem melum.

Baranowichning qarishiche, erkinning bezi naxshilirida esqerge oxshashla Uyghurche xet, Uyghurche kiyim, Uyghur yurtliri dégendek “Uyghurluq” éléméntliri eks etsimu, emma héchqandaq siyasiy mezmun mewjut emes. Yene kélip uning naxshilirida Uyghurlar öz yurtliridin chiqip béyjing taman yötkilishke chaqiriq qilinidu. Yene bir yaqtin erkinning bir qisim naxshiliri Uyghur xelq naxshiliridin örnek alghan bolsimu erkinning tashqi qiyapitide héchqachan Uyghurlardiki erkeklikning tipik alahidilikliri, jümlidin köpligen Uyghur naxshichilargha ortaq bolghan burut qoyush körülüp baqmighan. Yene kélip u esqer kök böre éytip baqmighan “Gül némishqa shunche qizil” dégendek “Inqilabiy” naxshilarni zoq bilen éytqan. Bu heqte söz bolghanda makaléstér uniwérsitétining piroféssori wong chünfung (Chuen-Fung Wong) buningda bazar amiliningmu bir muhim wasite bolghanliqini alahide eskertidu.

“Men bu ikkiylen bilen didarliship baqmighan. Emma ularning muzika uslubidin azraq xewirim bar. Esqer rok muzikisi bilen ish bashlighan, yene bezi métal chalghu eswablirinimu ishletken؛ erkin bolsa ispanche gitar bilen ish bashlighan. Ularning her ikkisi deslep asasen dégüdek chet'el ammibab naxshilirining uslubida maharet körsitip, bu shekildiki naxshilarni Uyghur tamashibinlargha teqdim qilghan. Siz éytqan baranowichning maqaliside esqer toghrisida tepsiliyrek toxtalghan'ghu deymen. Emma bilishimche her ikkiylen, bolupmu sehnige chiqqan deslepki waqitlarda ularning her ikkisi Uyghurlarni emes, eksiche xitayche sözlishidighan tamashibinlarni asasliq nishan qilghan. Shunga men ulargha anche qiziqmighan idim. Emma kéyinki waqitlarda ularning her ikkisi Uyghur tamashibinlirini nezerde tutushningmu muhim ikenlikini hés qilip yetti. Yene kélip xitayche sözlishidighan Uyghurlar, serxillar we xelq'ara tamashibinlar, shundaqla Uyghur yashliri ularning asasliq nishani boldi.”

Uyghur ammibab naxshiliri we rok muzikiliri ene shu yosunda Uyghur we xitay tamashibinlirining alqishigha érishiwatqanda buningdiki ghayet zor yoshurun menpe'etni körüp yetkenlerning ishtihasi tézdin bu sahege yötkeldi. Shularning ichide Uyghurlar “Muzika oghrisi” dep ataydighan wang lobing eng tipik shexs bolup qaldi. (Dawami bar)