Көзәткүчиләр уйғур ана тил маарипиниң нөвәттики вәзийити һәққидә немә дәйду?

2015-Йилдин бери түркийәниң ‍истанбул шәһиридә оқу-оқутуш ишлири билән шуғуллинип келиватқан “һира уйғур башланғуч мәктипи” ниң оқуғучилири. 2020-Йили 3-авғуст, түркийә.

Муһаҗирәттики уйғурларниң миллий кимликини сақлап қилиш мәсилиси муһаҗирәттики уйғур зиялийлири тәрипидин һәр вақит муһим мәсилә сүпитидә қаралмақта.

Нөвәттә уйғурлар мәркәзлик олтурақлашқан түркийәниң истанбул шәһиридә “уйғур оқу мәктипи”, “таңнури маарипи”, “айхан маарипи”, “һера уйғур мәктипи” қатарлиқ мәктәпләр актип паалийәт көрсәтмәктә.

Игилишимизчә, “уйғур оқу мәктипи” йетим вә йоқсул аилиләрниң пәрзәнтлирини тәрбийәләшни асас қилған ятақлиқ мәктәп болуп, мәктәптә 6 яштин 12 яшқичә болған уйғур пәрзәнтлиридин 50 нәпири оқуйдикән.

“айхан маарипи” вә “айхан фонди” теббий пәнләр магистири муйәссәр абдуләһәд хәндан йетәкчиликидә қурулған болуп, һазир 47 оқуғучиси, муқим муәллимдин иккиси вә тәрбийәлиниватқан муәллимләрдин төти бар икән.

“һира уйғур мәктипи” болса 500 квадрат метир көләмгә игә мәктәп болуп, тоққуз нәпәр оқутқучиси бар икән. Нөвәттә чәтәл тиллири, компютер курсантлири вә ана тил башланғуч мәктәп оқуғучилири болуп, 200 нәпәргә йеқин оқуғучи тәрбийәләнмәктикән.

Көзәткүчләрниң қаришичә, муһаҗирәттики уйғур миллий маарипини гүлләндүрүш вә бу арқилиқ миллий кимликни сақлап қилиш бүгүнки сиясий реаллиқта муһаҗирәттики уйғурларниң әң көңүл бөлүватқан мәсилиләрдин бири икән.

Әгә университетиниң профессори доктор алимҗан инайәт әпәндим уйғур миллий маарипиниң муһимлиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: “йеқинқи йилларда шәрқи түркистандин нурғунлиған қериндашлиримиз сиясий вә башқа сәвәбләр түпәйли чәтәлләргә чиқип йәрләшти. Һазир чәтәлләрдә уйғур җәмийити шәкилләнди. Уйғур җәмийити өзиниң мәвҗутлуқни қоғдаш үчүн ана тил маарипиға, миллий кимликкә моһтаҗ болуватиду. Өсмүрлиримизгә ана тилни, миллий өрүп-адәтлиримизни, миллий мәдәнийитимизни өгитиш муһим ишлардин бири болуп қалди. Бу шәрқи түркистан давасиниң изчиллиқи вә келәчики үчүн интайин муһим.”

Биз йәнә истанбулда пәрзәнтини ана тил курсида оқутуватқан адил савут әпәндимни зиярәт қилдуқ. Адил савут әпәндим ана тил курслириниң муһимлиқи вә әһмийити һәққидә мундақ деди: “бир ата-ана болуш сүпитим билән ана тил курслириниң төвәндики бир қанчә җәһәттә әһмийити интайин зор дәп қараймән. Биринчидин, ана тил курслири ата-аниларниң ана тил оқутушини қандақ башлап, қандақ ахирлаштуруш, қандақ өгитиш қатарлиқ кәспи җәһәттики мәсилилирини һәл қилип бериду. Иккинчидин, ана тил курслири ана тил оқутушиниң узун муддәтлик вә изчил болушиға капаләтлик қилиду. Үчинчидин, ана тил курслирида балилар ана тил өгинипла қалмай, башқа уйғур балилар билән дост болуп, қериндаш болуп уйғурлуқ роһини өзидә йетилдүрәләйду.”

Муһаҗирәттики миллий маарипта сақланған мәсилиләрни бир тәрәп қилиш, маарип башқуруш түзүлмисини мукәммәлләштүрүш вә уйғур миллий кимликини ана тил маарипи васитиси билән күчәйтиш нөвәттә муһаҗирәттики уйғурлар җиддий көңүл бөлүватқан мәсилилиридин бири һесаблиниду. Түркийәдики уйғур ана тил курслириниң нөвәттики вәзийитини билиш вә сақлиниватқан мәсилиләр һәққидә учур игиләш үчүн “айхан маарипи” вә “айхан фонди” арқилиқ миллий маарип билән шуғуллиниватқан муйәссәр абдуләһәд (хәндан) ханимни зиярәт қилдуқ.

Муйәссәр ханим ана тил маарипида сақлиниватқан мәсилиләр тоғрисида сориған соалимизға елхәт арқилиқ җаваб қайтуруп, мундақ деди: “һазир ана тил оқутушидики биз дуч келидиған чоң қийинчилиқлардин бири муәллим кәмчиллики болуп, ана тилида пишшиқ вә дәрс өтәләйдиған муәллимләр аз. Тил-әдәбият кәспиниң әһлилири йоқ дейәрлик. Шуңа муәллим тәрбийәләшни оқуғучи тәрбийәләштин муһимрақ вәзипә дәп ойлаймән. Һазир сават чиқириш үчүн материял мәнбәси бәк кәңри, бирақ савати чиқип болған балилар үчүн дәсләптә өзимиз материял түздуқ. Вәтәндә нәшр қилинған әдәбият китаблиридики бәзи мәзмунларни чиқириветип қоллинишқа мәҗбур болуватимиз. Муһаҗирәттики балиларға мас келидиған, системилиқ түзүлгән әдәбият материяллири йоқ дейишкә болиду. Маарипимизниң аз-тола ианидин башқа, сирттин келидиған иқтисадий мәнбәси йоқ. Ата-анилардин материял һәққи үчүн пәқәт айда 50 лира елиниду, башқа чиқимларни өз киримимниң бир қисми билән тәсис қилған ‛айхан фонди‚ арқилиқ қамдап келиватимиз. Шуниң үчүн техи муқим орнимиз йоқ, университетниң синиплиридин иҗарә елип дәрс өтүватимиз. Қисқиси, балиларниң әһвалиға қарита түзүлгән системилиқ бир ана тил маарип әндизисигә еһтияҗимиз бар.”

“ана тил маарипиниң келәчики вә тәрәққият йүзлиниши үчүн пуқрави тәшкилатларниң роли немә? миллий маарипта сақлиниватқан мәсилиләрни һәл қилиш үчүн қандақ хизмәтләрни илип бериватиду?” дегән мәсилиләргә җаваб тепиш үчүн уйғур академийәсиниң иҗраийә рәиси абдулһәмит қарахан әпәндимни зиярәт қилдуқ. Қарахан әпәндим бу һәқтә тохтилип мундақ деди:

“дуняниң һәр қайсий җайлиридики шәрқи түркистан тәшкилатлири миллий кимликни сақлаш вә уйғур ана тилини қоғдашни мәқсәт қилған асаста ана тил синиплирини ичиватиду. Елипбә вә балилар китаблири, һәр хил уйғурчә китабларни көпләп нәшр қиливатиду. Биз уйғур академийәси, дуня уйғур қурултийи вә уйғур тәтқиқат институти муһаҗирәттики уйғурларниң кимликини қоғдаш, яш өсмүрләргә уйғур ана тилини техиму системилиқ өгитиш үчүн 2-айда бирликтә уйғур ана тил комитетини қуруп чиққанидуқ. Уйғур ана тил комитети муһаҗирәттики уйғурларниң, болупму яш өсмүрләрниң оқуватқан дәрслик китаблирини өлчәмлик һалда түзүп чиқиш, ана тил синиплирини көпләп ичиш вә системилиқ бир шәкилдә ана тил оқутқучилирини тәрбийәләп чиқишни мәқсәт қилип қурулған. Һазирғичә болған йәттә ай җәрянида бу хизмәтләр пәйдин-пәй илип бериливатиду. Маарип хизмити наһайити җапалиқ, мушәққәтлик хизмәт. Буни техиму сүпәтлик вә илмий илип бериш үчүн уйғур зиялийлири зиммисигә чүшкән вәзипини орунлаш үчүн тиришчанлиқ көрситиватиду.”

Көзәткүчләрниң қаришичә, ана тил маарипиниң раваҗлиниши пуқрави тәшкилатлар билән муһаҗирәттики уйғурларниң күчлүк һәмкарлиқи вә тиришчанлиқиға моһтаҗ. Уйғур ана тил маарипида сақлиниватқан мәсилиләрниң һәл қилиниши, пуқрави тәшкилатларниң тәшкиллиши вә муһаҗирәттики уйғурларниң кәң көләмдә қоллап қуввәтлишигә еһтияҗлиқ.

Әгә университетиниң профессори алимҗан инайәт әпәндим муһаҗирәттики уйғурларға чақириқ қилип мундақ деди: “һазир түркийәдә вә башқа дөләтләрдә өсмүрлиримизгә ана тил өгитиш үчүн курслар ичилди вә ичиливатиду. Бу мәктәпләрдә оқутуш керәк болған оқушлуқ вә дәрсликләр түзүлүши керәк. Бу мәқсәт билән бу йил 2-айда уйғур академийәси билән дуня уйғур қурултийи һәмкарлишип уйғур ана тил комитетини қурған иди. Һазир бу комитет бирликкә кәлгән елипбә китаби түзүшкә вә бир йүрүш системилашқан дәрслик китаб түзүшкә тиришиватиду. Мән бу мунасивәт билән қериндашлиримизни бу ишқа алаһидә көңүл бөлүшкә, қоллашқа вә ярдәм қилишқа чақиримән.”