Siyasiy teqibleshke qarshi sada - “Ang” géziti

Hijiriye 1366-yili (min'goning 36-yili) yeni miladiye 1937-yili 27-yanwar, düshenbe neshr qilin'ghan ang géziti

2017‏-‏Yili 2‏-aydin bashlap, xitay hökümitining Uyghurlarni keng kölemde tutqun qilish herikiti, Uyghur neshriyatchiliqigha jümlidin metbu'at sahesige qattiq tesir körsetken. Köp sandiki Uyghurche zhurnal we gézitler neshrdin toxtighan bolup, bir qisim neshriyat we gézit-zhurnallarning tehrir we mes'ulliri, yazghuchilar, alimlar tutqun qilin'ghan bir weziyet shekillen'genidi. Uyghur diyarida yüz bériwatqan neshriyat sahesidiki bu özgirishler xitayning irqiy qirghinchiliqi we xirislirining yüzlinishini körsitip béridu.

Közetküchilerning qarishiche, 21-esirdiki shi jinpingning mustebit dewri xitayning ilgiriki hökümranlirining mustebitlik dewrige qaytishidin ibaret dep teriplinidu. Nöwette Uyghur diyarida yüz bériwatqan neshriyat sahesidiki chékinish we yoqitishlarni élip éytsaq, ötken esirning 30-we 40-yilliridila xitay militaristliri Uyghur metbu'atchiliqini öz changgiligha kirgüzüsh arqiliq, Uyghurlarni assimilyatsiye qilish qedimini tézlitish we özlirining menggülük hakimmutleqliq ornini tiklesh meqsitige yetmekchi bolghan.

Uyghurlarning milliy azadliq heriketlirining ghelibe méwisi bolghan 1933-1934-yilidiki sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulushining aldi-keynidiki mezgillerde, Uyghur metbu'atchiliqining mu'eyyen tereqqiyatlargha érishkenlikini eslitip ötüshke erziydu.

1930-Yillarning bashlirida, jeditchilik idiyesining bash kötürüshige egiship, bir qisim tereqqiyperwer Uyghur ziyaliyliri gézit-zhurnal chiqirish qatarliq metbu'atchiliq ishliri bilen shughullinip, pen-ma'aripni teshwiq qilish we tarqitishtiki boshluqlarni toldurghan idi. Shu wejidin ili, chöchek (tarbaghatay) , qeshqer we aqsuda arqa-arqidin yerlik xelqning bashqurushidiki musteqil gézitler yoruq körüshke bashlighan.

Ene shu xil metbu'at buyumlirining ichide qeshqerde neshr qilin'ghan “Ang” gézitini alahide tilgha élishqa erziydu. Ilgiri bir qisim menbelerde “Ang” gézitining 1918-yili neshr qilin'ghanliqi tekitlinip kelgen bolsimu, emma bu heqte héchqandaq pakit körsitilmigenidi. Qolimizdiki birqanche parche “Ang” géziti we uningda élan qilin'ghan mezmunlar, shundaqla bashqa tarixiy menbelerge asasen, “Ang” gézitining tunji sani 1947-yili 27-yanwardin bashlap neshr qilin'ghanliqini mu'eyyenleshtürüsh mumkin.

Érishken melumatlargha asasen, 1933-yili qeshqerde dunyagha kelgen “Sherqiy türkistan hayati” we “Erkin türkistan” namida neshr qilin'ghan gézit peqet alte ayla ömür sürgen. 1934-Yili, mahmud muhiti qeshqerde garnizon qomandani bolup turghan mezgillerde bu gézitke qaytidin hayatiy küch ata qilidu. Gézitning ismi “Yéngi hayat” gézitige özgertilip taki 1937-yilghiche shu isim bilen neshr qilinidu.

Xuddi wallide chaqnap öchüp qalghan yultuzgha oxshash qisqighine ömür körgen gézitler heqqide mulahize yürgüzginimizde, militarist shéng shisey we gomindang hökümitining medeniyet jehette Uyghurlargha qaratqan bir yürüsh siyasitining qara kölenggisini körüwalalaymiz.

 “Ang” gézitining 1947-yili, 27-yanwardiki bash maqaliside, mezkur gézitning “Ang” nami bilen neshr qilinishining sewebliri heqqide chüshenche bérilgen. Gézitte bayan qilinishiche, 1937-yili, iyul ayliridin bashlap shéng shisey eyni waqitta “Milletler medeniyitini tereqqiy qildurush” dégen niqab astida, “Yéngi hayat” gézitining rasxotini hökümet teripidin temin étip, gézit ismini “Qeshqer-shingjang géziti” ge özgertken we shu teriqide dawamlashqan. 1947-Yili, 19-yanwar küni, gézitxana hey'iti “Ürümchi gézit idarisi” yollighan gézitni toxtitish heqqidiki bir parche télégrammini tapshuruwalidu. Télégrammining mezmuni bu yildin bashlap ölkilik hökümetning mezkur gézit üchün ajritilghan mebleghni toxtatqanliqigha alaqidar idi. Bu bash maqalide yene mezkur gézitning sherqiy türkistandiki hökümranlarning zulumini pash qilidighan, xelq küchi bilen bashqurulidighan eng deslepki metbu'at, shundaqla xelqning metbu'at erkinlikige toluq kapalet bérilgen birdin bir közge körün'gen axbarat orgini ikenlikimu alahide tilgha élin'ghan.

Pütkül sherqiy türkistan xelqi bu gézitning toxtap qélishini xalimaytti. Shunga xelq arisida gézitning toxtishigha qarshi naraziliq dolquni kötürülgen. Gerche hökümetning emirlirige boy sunush mejburiyitidin “Qeshqer-shingjang géziti” toxtitilghan bolsimu, xelqning medeniyet we tereqqiyatqa bolghan küchlük ishtiyaqi we telipi aldida, ilidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti wekilliri we terepdarliri qasimjan qembiri we abdukérimxan mexsum qatarliq bir qisim xelqperwer ziyaliylarning arqida turushi bilen yene gézit chiqirilidu.

Undaqta eyni waqittiki siyasiy we ijtima'iy weziyet nuqtisidin közetkende, xitay da'irilirining Uyghurche neshr qiliniwatqan gézitlerni toxtitishining sewebi néme?

Bu mezgillerde barliqqa kelgen milliy oyghinish rohi we barghanséri küchiyip bériwatqan pen-ma'arip jehettiki ilgirileshler shéng shiseyni qattiq chöchütkenidi. Shéng shisey Uyghur we tatar qatarliq milletler arisida serxillarning köpiyishini we ularning jeditizm idiyesi bilen qorallinishini özi üchün tehdit dep hés qilatti.

1930-Yillarning otturiliridin bashlap, shéng shiseyning yéngidin qurulghan hakimiyet tüzülmisini sowét endizisige yéqinlashturup ijra qilishi bilen teng, ilgiri Uyghurlar musteqil bashqurup kelgen gézitlerning hemmisi tosqunluqqa uchrashqa bashlaydu. Gézitler tedrijiy halda shéng shisey hökümiti teripidin suyi'istémal qilinip, xitay döliti kontrolluqidiki metbu'at torining bir qismigha aylanduruwétilishtek aqiwetke duchar bolidu.

Tarixchi joshiwa frimen (Joshua L. Freeman) Xitay xelq jumhuriyiti qurulushining aldi-keynidiki dewrde Uyghur metbu'atchiliqining ehwali heqqide yazghan ilmiy maqaliside, bu xususta tehlil yürgüzüp, “Shéng shiseyning sowét idé'ologiyesi we örnikini sherqiy türkistanni idare qilishqa tedbiqlishi emeliyette, Uyghur neshriyatchiliqini sotsiyalistik tereqqiyattin ibaret yéngi bir nishan'gha yetküzüshning muqeddimisidin ibaret” dep tekitleydu.

Shéng shisey pütün ölke miqyasida öz hökümranliqini mustehkemlesh we nöwettiki siyasetni emeliyleshtürüshte herqandaq bir axbarat wasitilirining özi üchün tosalghu bolup qélishini xalimaytti. Shéng shisey sherqiy türkistan islam jumhuriyitining organ géziti bolghan, kéyinche mehmud muhitining qollishi bilen neshr qiliniwatqan “Yéngi hayat” gézitining xelq arisida jama'et pikiri hasil qilishta nahayiti chong rol oynawatqanliqini tonup yetkenidi. Halbuki shéngshisey merkiziy hakimiyitini mustehkemlesh üchün bu gézitni changgiligha kirgüzmekchi bolidu. U meqsitige yétish üchün eskiriy küch bilen emes, belki hiyle we suyiqestini ishqa salidu. Uning bundin burunqi xitay militaristliridin bolghan jing shurén yaki yang zéngshin'gha oxshimaydighan yéri shuki, shéng shisey milletler barawerlikini teshebbus qilip, Uyghur metbu'atchiliqini himaye qiliwatqan qiyapetke kiriwalghanidi. Emma perde arqisida yerlik neshriyat orunlirining hemmisige özi ishenchlik dep qarighan kishilerni nazaretchilikke orunlashturuwetkenidi.

Shéng shisey sherqiy türkistan teweside neshr qiliniwatqan metbu'atlarni merkiziy hökümetke toplash pilanini ishqa ashurush üchün, qeshqerdiki “Yéngi hayat” gézitini yoqitishni nishan qilghanidi. Sowét ittipaqi ürümchige ewetken meshur roziyéfning kéyin yazghan “Uyghur zémini” namliq eslimiside bayan qilinishiche, roziyéf bashliq birqanche kishi “Jenubiy shinjangni tekshürüsh etriti” namida teshkillinip, qeshqerge barghan hem gézit chiqirish ishlirigha mudaxile qilish heriketliri bilen shughullan'ghanliqi melum. Bu, shéng shiseyning teqib siyasiti bilen bilen parallél qedemde élip bérilghan heriket bolup, 1937-yilliri, shéng shisey yenimu ilgiriligen halda derhal ölke miqyasida “Chong tazilash” herikitini bashlap, xojaniyaz haji qatarliq Uyghur rehberlirini qolgha élip, teqib we tutqun qilish torini keng yayidu. “Yéngi hayat” gézitining bash muherriri qutluq shewqi ene shu qétimliq herikette shéng shisey teripidin qolgha élinidu we kéyinche türmide öltürülidu.

Shéng shisey gézitni qoligha alghandin kéyin, özining “Alte chong siyaset” we jahan'girlikke qarshi turushni qanat yaydurush qatarliq idiyewiy teshwiqatlirini xelq arisida omumlashturush üchün gézitni paydilinish qorali qilmaqchi bolidu.

Biraq, 1944-yili bir qatar özgirishlerdin kéyin shéng shisey heydiwétilip, gomindang hoquqni qolgha alghandin kéyin, “Qeshqer shinjang géziti” dawamliq chiqirilghan bolsimu, lékin 1946-yili 7-ayda ghuljidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti inqilabiy hökümiti bilen xitay hökümiti arisida bétim imzalinip birleshme hökümet ish bashlighandin kéyin sherqiy türkistan inqilabi rehberlirining qeshqerdiki tesir küchi ashqan we qeshqerde milliy azadliq idiyeliri barghanséri kücheygen. Mezkur gézit bu heriketlerde muhim teshwiqatchiliq rolini oynighanidi.

Ürümchidiki jang jijong bashliq xitay da'iriliri bu ehwalgha qarita gézitni toxtitish, qisqartish usuli qollan'ghan. Buning bilen 1947-yilining bashlirida, hökümet tereptin bérilidighan rasxot toxtitilghandin kéyin, gézitning bet sani kémeytilidu, hetta qeghez qisliqidin xoten qeghizide bésilidighan haletke chüshüp qalidu. Bu xil weziyette, xelq yene gézitni qutquzup qélish meqsitide, jama'etning arzusi boyiche qaytidin teshkillinip, “Ang” gézitini meydan'gha keltüridu. Mundaqche éytqanda “Ang” gézitining dunyagha kélishi, eyni waqittiki weziyetning teqezzasidin bolghan idi. Öz waqtidiki ziyaliylardin ehmed ziya'iy we alim axun qatarliqlar ilgiri-axir bolup gézitning bash muherrirlikini üstige alghan bolup, sehipiliri rengdar, erkin pikirler birqeder keng teshwiq qilinidighan alahidilikliri bilen jem'iyette ijabiy rol oynighan idi. Wahalenki, bir qatar özgirishlerni béshidin kechürgendin kéyin, aridin uzun ötmey 1947-yili küz aylirida bu gézitmu dunya bilen widalishidu. Xitay terepning qeshqerde élip barghan tazilash herikiti jeryanida, barliq inqilabchilar qolgha élinidu. Shu qatarda gézitni qollap kelgen kishilermu tutqun qilinidu. Buning bilen gézit gomindangning qoligha ötüp, yene “Qeshqer-shingjang géziti” namida neshr qilinishqa bashlaydu. 1950-Yildin bashlap gézit xitay kompartiyesining organ gézitige aylandurulup, hazirghiche “Qeshqer géziti” dégen nam bilen neshr qilinip kelmekte.

Yazghuchi polat qadiri “Ölke tarixi” namliq kitabida shéng shiseyning Uyghur metbu'atchiliqigha qarita yürgüzgen siyasitining mahiyiti heqqide chüshenche bérip, bu uning Uyghur élining metbu'atchiliq, neshriyatchiliq ishlirini kontrol qilish we monopol qilish qedemlirining biri dep körsetken idi.

Yighinchaqlighanda “Ang” géziti 20-esirning aldinqi yérimida sherqiy türkistanda yüz bergen birqanche qétimliq hakimiyet almishish, küch talishish küreshliri jeryanida barliqqa kelgen bir gézit. Eyni waqittiki mustebit hakimiyet mezkur gézitni özining teshwiqat qorali qilip paydilinishqa we kontrol qilishqa urun'ghan bolsimu, emma bu gézit asasen xelqning nidasi we yürek sözlirini anglitidighan xelqchil axbarat wasitisi bolup kelgen. Melum jehettin alghanda xelqning milliy éngini kücheytish we milliy kimlikini tonush, saqlashta aktip rol oynighan dep qarashqa bolidu. Omumen alghanda, bir qisim tarixiy yüzlinish we weqelerning kélip chiqish seweblirini analiz qilishta bizni pakit bilen teminleydu, shundaqla xitay hökümitining nöwettiki Uyghurlargha qaritilghan basturush we xitaylashturush siyasitining mahiyitini chüshinishimizde muhim rol oynaydu.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.