Мутәхәссисләр: аптономийигә бағланған үмид уйғурларға немә елип кәлди? (3)

Америка индиана университетиниң профессори гарднер бовиңдон вә австралийә грифис университетиниң профессори майкил кларк бирдәк уйғурлар районида байлиқниң вә хизмәт пурситиниң тәқсимлинишидә уйғурлар билән хитайларға охшимиған өлчәмләр йолға қоюлидиғанлиқини тәкитләйду. Профессор майкил болса бу хил тәңсизликни районлар ара пәрқ бойичә чүшәндүрүп мундақ дәйду: “рошәнки, өткәнки атмиш йилда, болупму дең шявпиң ислаһат вә ечиветиш шоарини оттуриға қойған 1970-йилларниң ахирқи мәзгиллиридин буян иқтисадий тәрәққият вә заманивилишиш ялғуз шинҗаңдила әмәс, бәлки хитай хәлқ җумһурийитиниң башқа җайлиридики аз санлиқ милләт районлиридиму хизмәтниң муһим нуқтиси болуп кәлди. Бу йәрдики ядролуқ мәсилә шуки, һәрқайси аз санлиқ милләтләр, җүмлидин шинҗаңдики уйғурлар мушу йиллар бойи өзигә хас рәвиштә тәрәққиятларға еришти, буниңға даир көплигән санлиқ мәлуматларни мисал кәлтүрүш әлвәттә мумкин. Әмма, шинҗаңниң әһвалиға кәлсәк, әң муһим мәсилә мәзкур районда районлар ара зор пәрқниң мәвҗут болғанлиқидур. Нопусниң җайлишиш әһвалиға нәзәр салғинимизда шуни байқаймизки, уйғурларниң көп қисми асасән җәнубқа мәркәзлишип олтурақлашқан. Бу районни болса хитай компартийисиму иқтисадий җәһәттә арқида қалған район, дәп етирап қилиду; шималдики үрүмчи вә башқа асаслиқ нефит шәһәрлириниң тәрәққияти болса учқандәк алға меңиватиду. Әмма бу тәрәққий қилған районларниң асаслиқ аһалиси болса хитайлар. Шәк- шүбһисизки, мана мушу хилдики иқтисадий мәсилиләр дәл мушу райондики етник вә иҗтимаий наразилиқниң сәвәблириниң бири болуп һесаблиниду.”

Профессор гарднер бовиңдонниң “шинҗаңдики аптономийә: хитай хоҗайинлиқи вә уйғурлардики наразилиқ” намлиқ әсиридики баянларға қариғанда мана мушу хилдики узун йиллардин буян изчил күчийип маңған зиддийәтлик пәрқләр вә иқтисадий тәрәққияттики тәкшисизлик арқисида уйғурлар районида әмгәк базиридики тәңсизликму ешип маңған. Уйғур районидики нефит вә тәбиий газниң бейҗиңдин келиватқан буйруқ бойичә ичкиригә йөткилиши һәмдә мәзкур йөткәш қурулушиниң пүтүнләй хитайларниң қоли арқилиқ тамамлиниши уйғурлардики “иқтисадий езилиш” туйғусини техиму күчәйтивәткән; хитайларниң уйғурлар райониға зор санда көчүп келиши һәмдә хитай кадирлириниң изчил рәвиштә партийә тәшкилатлирида рәһбәрлик орниға таллиниши болса уйғурларда уларни мустәмликичиликниң мисали тәриқисидә чүшинишни пәйда қилған. Ахирида, хитай көчмәнлириниң вә дөләт сияситиниң уйғурларниң тил вә мәдәнийитини ассимилятсийә қилиш бесимлири тик сизиқ бойичә ешип барған. Әмма бу икки амил хитай асаси қанунида чоқум қоғдилиши тәкитләнгән мәзмунлар иди. Мана мушундақ бир қатар дөләт сиясәтлири маһийәттә дәл уйғурлар районидики тоқунушларниң әсли мәнбәси һесаблиниду. Шуңа буни “чәтәлдики дүшмән күчләрниң қутратқулуқи арқисида келип чиққан” дәп йәкүн чиқиришниң һечқандақ асаси йоқ.

Чәтәл мутәхәссислириниң бу һәқтики хуласә характерлик сөзлиригә охшап кетидиған мәзмунлар уйғур сиясий паалийәтчи өркәш дөләтниң 2014-йили тәйвән 49-қанал телевизийиси мухбириниң “йеқинқи йигирмә йилдин буян немә үчүн шинҗаңда тохтимастин қан төкүлиду?” дәп сориғанда бәргән җавабида көрүлиду. У шу вақитта мундақ дегән иди: “омумән қилип ейтқанда, хитай компартийиси шинҗаңни бесивалған нәччә он йилда изчил түрдә вәһший болған мустәмликә сияситини йүргүзүп кәлди. Шундақла шинҗаңға зор сандики хитай көчмәнлирини йөткәп кәлди. Иқтисадий байлиқлиримизму сиясий җәһәттики һоқуқлиримизниң дәпсәндә қилинишиға әгишип қолдин кәтти. Әмәлийәттә бир қисим хитайларниң ‛мәркизий һөкүмәт шинҗаңға наһайити көп иқтисадий ярдәм бәрди‚ дегән қаришиму пут тирәп туралмайду. Чүнки хитай һөкүмити шинҗаңдин йөткәп кетиватқан нефит, газ вә башқа рәңлик метал байлиқлири қатарлиқларниң алдида хитай һөкүмитиниң шинҗаңға қилған ярдими һечнәрсигә әрзимәйду.”

Дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң мудири долқун әйса әпәнди уйғурлар нопусиниң көп қисминиң деһқан икәнликини, уйғурлар районида тәрәққият болған болмиғанлиқини баһалашта алди билән деһқанларниң турмуш сәвийисиниң атмиш йил аввалқи сәвийидин қанчилик дәриҗидә ашқанлиқиға қарап һөкүм қилиш лазимлиқини тәкитләйду. Бу җәһәттики өлчәмләр бойичә өлчигәндә уйғур районида аптономийә җакарланған атмиш йил мабәйнидә уйғурларниң сиясий, иқтисад, мәдәнийәттә вә дин җәһәттики әһвалида омумйүзлүк чекиниш муһим салмақни игиләйдикән. У бу һәқтә өз қарашлирини бирнәччә нуқтидин баян қилди.

Ахирида биз аптономийә елан қилинған атмиш йил мабәйнидә уйғур районида инсан һәқлириниң қандақ өзгиришләргә дуч кәлгәнлики һәққидики соаллиримиз үчүн микрофонни америкидики уйғур инсан һәқлири қурулушиниң мәсуллиридин бири болған зубәйрә ханимға сундуқ. У бу атмиш йил мабәйнидә уйғурларниң маддий җәһәттики чүшкүнлишиш әһвалиға қошулуп, инсан һәқлири җәһәттики омумий әһвалниң яманлишип меңиватқанлиқини әмәлий мисаллар арқилиқ баян қилди.

Юқирида баян қилип өткәндәк уйғур районида аптономийә елан қилинған атмиш йил мабәйнидики тарихқа нисбәтән мутәххәсисләр охшимиған нуқтилардин нәзәр селип тәһлил йүргүзмәктә. Хитай һөкүмити болса, аптономийиниң толуқ җари қилинғанлиқини тәшвиқ қилсиму, әмма көзәткучиләр буниң әксичә көз қарашта болмақта.