Mutexessisler: aptonomiyige baghlan'ghan ümid Uyghurlargha néme élip keldi? (3)

Muxbirimiz eziz
2015.11.12
wang-zhen-jen.jpg “Merkezning ghemxorluqi” ni yetküzüsh üchün Uyghur diyarigha kelgen wang jénini kütüwélish pa'aliyiti.
Social Media

Amérika indi'ana uniwérsitétining proféssori gardnér bowingdon we awstraliye grifis uniwérsitétining proféssori maykil klark birdek Uyghurlar rayonida bayliqning we xizmet pursitining teqsimlinishide Uyghurlar bilen xitaylargha oxshimighan ölchemler yolgha qoyulidighanliqini tekitleydu. Proféssor maykil bolsa bu xil tengsizlikni rayonlar ara perq boyiche chüshendürüp mundaq deydu: “Roshenki, ötkenki atmish yilda, bolupmu déng shyawping islahat we échiwétish sho'arini otturigha qoyghan 1970-yillarning axirqi mezgilliridin buyan iqtisadiy tereqqiyat we zamaniwilishish yalghuz shinjangdila emes, belki xitay xelq jumhuriyitining bashqa jayliridiki az sanliq millet rayonliridimu xizmetning muhim nuqtisi bolup keldi. Bu yerdiki yadroluq mesile shuki, herqaysi az sanliq milletler, jümlidin shinjangdiki Uyghurlar mushu yillar boyi özige xas rewishte tereqqiyatlargha érishti, buninggha da'ir köpligen sanliq melumatlarni misal keltürüsh elwette mumkin. Emma, shinjangning ehwaligha kelsek, eng muhim mesile mezkur rayonda rayonlar ara zor perqning mewjut bolghanliqidur. Nopusning jaylishish ehwaligha nezer salghinimizda shuni bayqaymizki, Uyghurlarning köp qismi asasen jenubqa merkezliship olturaqlashqan. Bu rayonni bolsa xitay kompartiyisimu iqtisadiy jehette arqida qalghan rayon, dep étirap qilidu؛ shimaldiki ürümchi we bashqa asasliq néfit sheherlirining tereqqiyati bolsa uchqandek algha méngiwatidu. Emma bu tereqqiy qilghan rayonlarning asasliq ahalisi bolsa xitaylar. Shek- shübhisizki, mana mushu xildiki iqtisadiy mesililer del mushu rayondiki étnik we ijtima'iy naraziliqning seweblirining biri bolup hésablinidu.”

Proféssor gardnér bowingdonning “Shinjangdiki aptonomiye: xitay xojayinliqi we Uyghurlardiki naraziliq” namliq esiridiki bayanlargha qarighanda mana mushu xildiki uzun yillardin buyan izchil küchiyip mangghan ziddiyetlik perqler we iqtisadiy tereqqiyattiki tekshisizlik arqisida Uyghurlar rayonida emgek baziridiki tengsizlikmu éship mangghan. Uyghur rayonidiki néfit we tebi'iy gazning béyjingdin kéliwatqan buyruq boyiche ichkirige yötkilishi hemde mezkur yötkesh qurulushining pütünley xitaylarning qoli arqiliq tamamlinishi Uyghurlardiki “Iqtisadiy ézilish” tuyghusini téximu kücheytiwetken؛ xitaylarning Uyghurlar rayonigha zor sanda köchüp kélishi hemde xitay kadirlirining izchil rewishte partiye teshkilatlirida rehberlik ornigha tallinishi bolsa Uyghurlarda ularni mustemlikichilikning misali teriqiside chüshinishni peyda qilghan. Axirida, xitay köchmenlirining we dölet siyasitining Uyghurlarning til we medeniyitini assimilyatsiye qilish bésimliri tik siziq boyiche éship barghan. Emma bu ikki amil xitay asasi qanunida choqum qoghdilishi tekitlen'gen mezmunlar idi. Mana mushundaq bir qatar dölet siyasetliri mahiyette del Uyghurlar rayonidiki toqunushlarning esli menbesi hésablinidu. Shunga buni “Chet'eldiki düshmen küchlerning qutratquluqi arqisida kélip chiqqan” dep yekün chiqirishning héchqandaq asasi yoq.

Chet'el mutexessislirining bu heqtiki xulase xaraktérlik sözlirige oxshap kétidighan mezmunlar Uyghur siyasiy pa'aliyetchi örkesh döletning 2014-yili teywen 49-qanal téléwiziyisi muxbirining “Yéqinqi yigirme yildin buyan néme üchün shinjangda toxtimastin qan tökülidu?” dep sorighanda bergen jawabida körülidu. U shu waqitta mundaq dégen idi: “Omumen qilip éytqanda, xitay kompartiyisi shinjangni bésiwalghan nechche on yilda izchil türde wehshiy bolghan mustemlike siyasitini yürgüzüp keldi. Shundaqla shinjanggha zor sandiki xitay köchmenlirini yötkep keldi. Iqtisadiy bayliqlirimizmu siyasiy jehettiki hoquqlirimizning depsende qilinishigha egiship qoldin ketti. Emeliyette bir qisim xitaylarning ‛merkiziy hökümet shinjanggha nahayiti köp iqtisadiy yardem berdi‚ dégen qarishimu put tirep turalmaydu. Chünki xitay hökümiti shinjangdin yötkep kétiwatqan néfit, gaz we bashqa renglik métal bayliqliri qatarliqlarning aldida xitay hökümitining shinjanggha qilghan yardimi héchnersige erzimeydu.”

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mudiri dolqun eysa ependi Uyghurlar nopusining köp qismining déhqan ikenlikini, Uyghurlar rayonida tereqqiyat bolghan bolmighanliqini bahalashta aldi bilen déhqanlarning turmush sewiyisining atmish yil awwalqi sewiyidin qanchilik derijide ashqanliqigha qarap höküm qilish lazimliqini tekitleydu. Bu jehettiki ölchemler boyiche ölchigende Uyghur rayonida aptonomiye jakarlan'ghan atmish yil mabeynide Uyghurlarning siyasiy, iqtisad, medeniyette we din jehettiki ehwalida omumyüzlük chékinish muhim salmaqni igileydiken. U bu heqte öz qarashlirini birnechche nuqtidin bayan qildi.

Axirida biz aptonomiye élan qilin'ghan atmish yil mabeynide Uyghur rayonida insan heqlirining qandaq özgirishlerge duch kelgenliki heqqidiki so'allirimiz üchün mikrofonni amérikidiki Uyghur insan heqliri qurulushining mes'ulliridin biri bolghan zubeyre xanimgha sunduq. U bu atmish yil mabeynide Uyghurlarning maddiy jehettiki chüshkünlishish ehwaligha qoshulup, insan heqliri jehettiki omumiy ehwalning yamanliship méngiwatqanliqini emeliy misallar arqiliq bayan qildi.

Yuqirida bayan qilip ötkendek Uyghur rayonida aptonomiye élan qilin'ghan atmish yil mabeynidiki tarixqa nisbeten mutexxesisler oxshimighan nuqtilardin nezer sélip tehlil yürgüzmekte. Xitay hökümiti bolsa, aptonomiyining toluq jari qilin'ghanliqini teshwiq qilsimu, emma közetkuchiler buning eksiche köz qarashta bolmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.