Analizchilar: “Uyghurlarni assimilyatsiye qilish ‛gherbiy rayonni keng kölemde échish‚ ning tüp meqsetliridin biri”

Ular yene “Gherbiy rayonni tereqqiy qildurush” bir tereptin iqtisadiy tereqqiy qildurushni meqset qilghan bolsa, yene bir tereptin bu rayonlardiki Uyghur, tibet we bashqa xitay bolmighan milletlerni assimilyatsiye qilish qedimini tézlitish ikenlikini ilgiri sürdi.

Xitay kompartiyesi merkizi komitéti 23-awghust yighin échip, xitayning gherbiy rayonlirining tereqqiyatini ilgiri sürüsh üchün yéngi siyaset we tedbirlerni belgilen'gen idi. Uyghur éli we xitay weziyitini közitiwatqan mutexessisler gherbi rayonlarni tereqqiy qildurush xitayning janijan menpe'etige munasiwetlik milliy istratégiyesi ikenlikini körsetti. Ular yene “Gherbiy rayonni tereqqiy qildurush” bir tereptin iqtisadiy tereqqiy qildurushni meqset qilghan bolsa, yene bir tereptin bu rayonlardiki Uyghur, tibet we bashqa xitay bolmighan milletlerni assimilyatsiye qilish qedimini tézlitish ikenlikini ilgiri sürdi.

“Shinxu'a agéntliqi” ning xewer qilishiche, 23-awghust küni xitay kompartiyesi merkizi komitéti shi jinpingning riyasetchilikide “Gherbiy rayonlarni keng kölemde échish heqqide mexsus yighin achqan. Mezkur yighinda “Gherbiy rayonlarning tereqqiyatini ilgiri sürüsh we yéngi endize shekillendürüshtiki bir qanche siyaset we tedbir” ge qarap chiqilip we testiqlan'ghan.

Mezkur xewerde mundaq déyilgen: “Gherbiy rayonlarning tereqqiyati ilgiri sürüsh we yéngi endize shekillendürüsh tedbiri xitay kompartiyesi merkizi komitéti chiqarghan muhim istratégiyelik qarar. Uning istratégiyelik muddi'asini chongqur chüshinish we qet'iy ijra qilish, islahat élip bérish, xitayche uslubidiki zamaniwilashturush yolini ilgiri sürüsh kérek”.

Undaqta xitayning mezkur yéngi qararini qandaq chüshinish kérek?

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) gherbiy rayonni keng kölemde échish heqqide échilghan yighin heqqide toxtilip mundaq dédi:

“Buni mahiyette yéngiliq déyishke bolidu. Gherbni tereqqiy qildurush 1999 we 2000-yillarda resmiy yolgha quyulghan. Bu tür köp qétim tekrarlinip yéngilan'ghan. Shi jinping teshebbus qilip yolgha qoyghan ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushi bolsa xitayning gherbni tereqqiy qildurush jeryanida élip barghan siyasetlerning eng dangliqlirining biri. Shi jinping bu qurulushning teshebbus qilghuchisi. U rehberlik rolini ötewatqan mezgilde izchil bu qurulushning qollighuchisi bolup keldi. Hemde dawamliq qollawatidu. Méningche bu yerdiki gherbning tereqqiyatini ilgiri sürüshni meqset qilghan bu siyaset bolsa xitayning chong milliy siyasiti. Yeni xitayning janijan menpe'eti bilen zich munasiwetlik. Bu peqet nutuqlar emes. Bu iqtisadiy siyaset bolupla qalmay, buni medeniyet tereplirimu bar”.

Xitay menbelirige asaslan'ghanda xitay kompartiyesining sabiq bash sékrétari jang zémin “Gherbni keng-kölemde échish” istratégiyesini 1999-yil 9-ayda otturigha qoyghan. Jang zémindin kéyin xu jintawmu gherbni échishning iqtisadni tekshi tereqqiy qildurush we döletning uzaq muddetlik eminlikige munasiwetlik chong ish ikenlikini éytqan we bu siyasetni dawamlashturghan. Shi jinping hakimiyetke chiqqandin kéyinmu “Gherbni keng-kölemde échish” istratégiyesi téximu qollap tereqqiy qildurghanliqi melum.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti we enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri doktor erkin ekrem xitayning “Gherbni keng-kölemde échish” istratégiyesi we bu qétimliq gherbiy rayonni keng kölemde échish heqqide échilghan yighin heqqide köz qarshini sherhlep mundaq dédi:

“‛gherbni keng kölemde échish‚ istratégiyesi yolgha qoyulghandin yildin kéyin uning bezi netijisi körülgen bolsimu, lékin xitay oylighandek we kütkendek netijige érishelmidi. ‛gherbiy rayonni keng kölemde échish‚ siyasitini ijra qilish jeryanida yerlik hökümet bésimni kücheytip xitay we xitay bolmighan milletler arisidiki ziddiyetni ‛shiddetlik‚ bilen köpiyishige sewebchi boldi”.

Xitay kommunistik partiyesining bash sékrétari shi jinping 23-awghusttiki xitay kommunistik partiyesining merkiziy komitéti yighinigha riyasetchilik, “Gherbiy rayonlarning” tereqqiyatini ilgiri sürüshni teshebbus qilghan we yolyoruq bergen. U mundaq dégen:

“Küchlük jungxu'a milliti ortaq éngini shekillendürüp, chégra rayonliridiki milliy ittipaqliq we muqimliqni qoghdash kérek. Chégra ahalilirining bayashat turmush kechürüshige kapaletlik qilish üchün chégra rayonliri bixeterlik we mustehkem mudapi'e bilen birlikte téximu köp ul eslihe we ammiwi mulazimet eslihelirini berpa qilish, chégra rayonlirini sayahet qilish qatarliq sahelerni tereqqiy qildurush lazim”.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Shi jinpingning “Gherbiy rayon” ning tereqqiyatini ilgiri sürüsh tedbirige jiddiy inkas qayturup mundaq dédi:

“Shi jinping shinjang yeni sherqi türkistan we tibetni öz ichige alghan gherbi rayonni tereqqiy qildurushqa urunuwatidu. Emeliyette shi jinping bu ikki rayonni pütünley xitaygha singdürmekchi boluwatidu. Bashqiche éytqanda, xitay Uyghur, qazaq qatarliq türki musulman xelqlerge, shundaqla tibetlerge qarita irqiy qirghinchiliq herikiti élip bériwatidu. Xitay hökümiti buni iqtisadiy tereqqiyat we ‛bir belbagh bir yol‚ qatarliq tür we qurulushlar arqiliq élip bérishqa térishiwatidu. Emma bu yerdiki asasiy siyaset assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqtin ibaret”.