Муһаҗирәттики уйғурларниң өз “ балилар байрими”ни әслигә кәлтүрүш тәқәззаси күчәймәктә

Америка уйғур бирләшмиси өткүзгән тәбрикләш паалийтитидә уйғур өсмүрләр шәрқий түркистан марши вә байриқиға һөрмәт билдүрмәктә

“балилар кәлгүсимиз” дегән бу сөз дуняға ортақ шоар. Балиларниң һоқуқ -мәнпәәтлирини қоғдаш вә капаләткә игә қилиш һәр қайси дөләт вә һөкүмәтләрниң баш мәсулийити һәм мәҗбурийити. Һәтта хитайму буниңдин мустәсна әмәс.

Хитай коммунистик партийәсиниң хитай хәлқ җумһурийитиму өткән әсирниң оттурлиридин башлап һәр йили 6-айниң 1-күнини хәлқара балилар байрими қилип өткүзүшни бәлгилигән. Хитайниң балилар үчүн бу күнни байрам күни қилип бекитишниң тарихиға кәлсәк, 1949-йили ноябирда, хәлқара демократик аяллар бирләшмиси москвада кеңәш йиғини ачқан, хитай вә башқа сотсиялистик дөләтләр вәкиллири йиғинға қатнашқан. Йиғинда һәр йили 6-айниң 1-күнини хәлқара балилар байрими қилип өткүзүш қарар қилинған. Шундин кейин хитайни өз ичигә алған бирқисим сотсиялистик түзүмдики дөләтләр 1-июнни балилар байрими қилип бекитти. Бу байрам әмәлийәттә һәр һәрқайси дөләтләрдики балиларниң яшаш, сақлиқни сақлаш, маарип вә беқиш һоқуқини қоғдаш, балиларниң турмушини яхшилаш вә балиларға зиянкәшлик қилиш һәм зәһәрлинишкә қарши туруш үчүн тәсис қилинған байрам иди.

Гәрчә инсан һәқлири капаләткә игә болмиған хитай дөлитидә һечқачан балиларниң һәқ- һоқуқлири капаләткә игә қилинип бақмиған болсиму, бүгүн хитайда 72-нөвәтлик “1-июн” хәлқара балилар байрими тәбрикләнмәктә.
Җүмлидин, бирқанчә милйондин артуқ уйғур, қазақ вә башқа түркий милләт вәкиллири лагерларға, түрмиләргә солинип, “ирқий қирғинчилиқ ” садир қилиниватқан уйғур диярида балилар байрими дағдуғулуқ өткүзүлүп, улар һәр түрлүк паалийәтләр тәшкилләнгән вә уйғур балилириниң бәхтлик яшаватқанлиқи тәшвиқ қилинған.

“тәңритағ тори” қатарлиқ хитай һөкүмәт таратқулириниң уйғур дияридин тарқатқан хәвәрлиридин мәлум болушичә, уйғур аптоном районидики һәр дәриҗилик аяллар бирләшмилири баш болуп рәңдар паалийәтләрни елип берип, “шинҗаңдики муһәббәт - балилар қәлби йиғилишни қарши алиду” темисида “6-айниң 1-күни” ни тәбриклигән. Хәвәр васитилиридә “1-июндики муһәббәт” билдүрүш паалийити билән бирликтә:“ биз һәр милләт балилириға байрамлиқ бәхт тиләймиз, балиларға партийә вә һөкүмәтниң ғәмхорлуқи вә вәтән чоң аилисиниң иллиқлиқини һес қилдуруп, сағлам, хушал вә әһмийәтлик байрамни биллә өткүзимиз” дегәндәк тәшвиқатлар елип берилмақта.

“шинҗаң гезити”ниң 1 -июн тарқатқан хәвиригә қариғанда, хитай даирилири уйғур диярида балилар байримини тәбрикләш үчүн 500 хилдин артуқ мәдәнийәт паалийити уюштурған. Әмма уйғур елиниң һәр қайси җайлирида уюштурған бу паалийәтләр асасән хитайниң“ шинҗаң тарихи”ни өгиниш, коммунистик идийәни тәрғиб қилиш, хитай мәдәнийити, милләтләр иттипақлиқи тәрбийәси қатарлиқларни асас қилған.

Или қазақ аптоном области музейида башланғуч мәктәп оқуғучилириға “1-июнни тәбрикләш” вә “балилар арзусини бирликтә бәрпа қилиш” паалийитини өткүзүлгән. Үрүмчи шәһәрлик кутупхана китабларни аңлаш вә һекайә сөзләш мусабиқиси өткүзүп хитай тарихидики“алим люйи”“ зоңзи” ниң һекайилирини компютер техникилири арқилиқ тәсвирий шәкилдә көрсәткән. Хәвәрдә булар: “ балиларға җуңгониң мунәввәр әнәнисигә варислиқ қилиш, яш-өсмүрләрниң әнәниви мәдәнийәткә вә китаб оқушқа болған қизиқишини йетилдүрүш” дейилгән. Хәвәрдин мәлум болушичә йәнә, “җуңгониң әнәниви мәдәнийитиниң йүз классик әсири” қатарлиқ нәшр буюмлириниң көргәзмиси торда тарқитилип, яш-өсмүрләрниң байрамлиқ турмуши бейитилған.

Һәтта хитайниң чәтәлләрдики әлчиханилириму балиларға аталған бу байрамдин пайдилинип тәшвиқат қилишни унтуп қалмиған. Түркийәниң әнқәрәдики әлчиханиси бүгүн, 1-июн күни:“ дунядики балиларниң хәлқара балилар байрими күнини тәбрикләймиз”дегән темида бир рәсимлик електронлуқ аткиреткини тивиттерға чаплиши билән, аилиси парчиланған уйғурларниң қаттиқ ғәзипини қозғиған. Кишиләр буниңға қарита хитайниң ирқи қирғинчилиқини паш қилидиған сүрәт вә инкасларни яғдурувәткән, муһаҗирәттә яшаватқан балилиридин хәвәр алалмай келиватқан уйғурларму балилириниң сүрәтлирини инкас сүпитидә чаплап “қени бу балилар?” дәп хитай һөкүмитини җавабкарлиққа тартқан. Хитайниң “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” ашкарилинип, лагерларға қамалғанлар ичидә һәтта он нәччә нәпәр бала вә өсмүрниңму барлиқи сүрәтлири билән паш болған йеқинқи күнләрдин буян, иҗтимаий тартқуларда хитайниң уйғур балилири үстидин елип бериватқан җинайәтлирини сүрүштә қилиш долқуни давамлиқ күчәймәктә.

Зияритимизни қобул қилған хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай ишлири хадими мая ваң ханим, бүгүнкидәк балиларни һимайә қилиш вә уларниң һәқ- һоқуқлириға капаләтлик қилишниң әһмийитини тәкитләйдиған әң мувапиқ бир күндә уйғур балилириниң унтулуп қелинмайдиғанлиқини тәкитләп мундақ деди:“ уйғур балилири бүгүн уйғур диярида чоңқур тәһдитләр ичидә, уларниң ата- аниси вә йеқинлири лагерларға вә яки түрмиләргә қамалған, йоқ қиливетилгән. Улар өзлириниң сағлам өсүп йетилишигә капаләтлик қилидиған, сөйгү вә меһр алидиған чоңлардин мәһрум қилинмақта. Улар ятақлиқ мәктәпләрдә вә яки йетимханиларда яшашқа мәҗбур, бу җайларда болса улар өзиниң тилида сөзләштин чәкләнгән. Бу вәзийәттә балиларниң җисманий вә роһий җәһәттин сағлам йетилиши интайин қийин. Бу бир бала яки бир қанчә бала әмәс, пүтүн бир әвлад бойичә еғир роһий зәрбә вә изтирапқа муптила қилинған. Улар омумийй җәһәттин бир милләт вә җәмийәтни тутуп туридиған тил, мәдәнийәт вә иҗтимаий муһитлардин юлуп ташланған. Уларниң вәзийити бизни чоңқур әндишиләндүриду”.

Муһаҗирәттики уйғурлар болса, уйғурлар милләт сүпитидә ирқий қирғинчилиққа учраватқан, аилиләр мәҗбурий парчилинип, балилар ата- анисидин айрилип балилар лагерлири, йетимханиларға җайлаштурулған һәтта түрмиләргә қамалған мушундақ паҗиәлик пәйттә, уйғур балилири үчүн хитай бекитип бәргән аталмиш “ хәлқара балилар байрими” ни байрам сүпитидә тәбрикләшниң әһмийити қалдиму? дәп соал қоюшмақта.

Һамилисини хитай һөкүмитиниң “ пиландин сирт” дәп мәҗбурий чүшүрүветишидин сақлап қелиш үчүн 5 нарәсидә балисини юртидики уруқ -туғқанлириға аманәткә қоюп түркийәгә кәлгән, топ -тоғра 6 йилдин буян балилиридин қайта хәвәр алалмай келиватқан қәлбинур ханим үчүн, 1- июн,5 балисини әң сеғинидиған вә йүрики әң езилидиған бир күн болуп кәлмәктә.

Хитай һөкүмитиниң “ирқи қирғинчилиқ” сияситиниң вәйранчилиқида аилиси парчиланған вә юртиға қайталмиған қәлбинур ханим, түркийәдә туруп 2018- йили хитайниң бир иҗтимаий таратқусидин таралған балилар лагеридики балиларниң видийосидин, хәвәр алалмай келиватқан бир қизиниң сеймасини тонуп қалғаниди. Шундин буян у балилириниң из-дерикини сүрүштә қилиш үчүн хәлқаралиқ мәтбуатларға гуваһлиқ берип кәлмәктә вә түркийәдики өзигә охшаш уйғур анилар билән түрлүк паалийәтләрни тәшкиллимәктә.

У балилиридин айриветилгән аниларниң авази болуш үчүн паалийәтлирини һәргиз тохтитип қоймайдиғанлиқини билдүрүш билән тәң барлиқ дөләт рәһбәрлиригә:“ балиларға байрам өткүзүш биләнла бәхтлик қилғили, сағлам өсүп йетилишигә капаләтлик қилғили болмайду, әмәлийәттә балилар үчүн анисиниң йенида ойғинишниң өзи байрам” дәп хитаб қилди.
Хитай һөкүмитиниң ирқий қирғинчилиқ сияситиниң уйғур балилириға елип келиватқан һәр тәрәплик зиянкәшликлири чәтәлләрдики уйғур паалийәтчи вә муһаҗирәттики һәр бир уйғурни азаблаватқан зор қайғу. Хитайниң йәнила шәкилвазлиқ билән өзиниң җинайәтлирини пәрдазлап көрситиш үчүн һәтта балилар байримидин ибарәт бир күндинму пайдилинип уйғур балилирини мәҗбурий усул ойнитип, нахша ейтқузуп уларниң хушал байрам өткүзүватқан, бәхтлик қияпәттики көрүнүшкә мәҗбурлаватқанлиқи уйғурларни техиму ғәзәп вә әндишигә салмақта.

Радийомизға кәлгән инкаслардин вә уйғурларниң иҗтимаий таратқуларда давам қиливатқан қизиқ нуқта мулаһизилиридин мәлумки, муһаҗирәттики уйғурлар радийомизда өткән айда аңлитилған тарих вә бүгүн программиси арқилиқ, иккинчи қетим қурулған шәрқий түркистан җумһурийити дәвридә, шәрқий түркистан инқилаби һөкүмити рәһбири әхмәтҗан қасими тәрипидин 5- май күниниң балилар байрими қилип бекитилип, тунҗи вә ахирқи қетим 1949- йили 5- майда дағдуғилиқ тәбрикләнгәнликидәк тарихни өгәнгәндин кейин, уйғурларда зор инкас қозғалғаниди. Бу инкасларда бу байрамни әслигә кәлтүрүш тәшәббуслири зор салмақни игилигән.

1944-Йили 12-ноябир күни ғулҗида қурулуп таки 1949-йилиниң ахириғичә мәвҗут болуп, хитай компартийәси һакимийити тәрипидин бикар қилинған шәрқий түркистан җумһурийитидә 12-ноябир инқилаби күни, йәни дөләт байрими, 8-апрел армийә байрими шуниңдәк 5-май балилар байрими қатарлиқлар рәсмий шәкилдә өткүзүлгән болуп, хитай компартийәси уйғур елини игилигәндин кейин бу байрамларни бикар қиливәткән, җүмлидин юқириқидәк уйғурларниң өзлириниң балилар байриминиму әмәлдин қалдурувәткәниди.

Америка вирҗинийә штатиниң фәйирфакс шәһиридики “меһрибан ана”- “уйғур ана тил мәктипи”ниң қурғучиси вә оқутқучиси сүрийә аблимит ханим, өзиму шәрқий түркистан җумһурийити бекиткән 5- май балилар байримини әслигә кәлтүрүш тәрәпдарлириниң бири болуп, у мәктипидә тунҗи5-май уйғур балилар байримини бирликтә әһмийәтлик өткүзгәникән. У хитай компартийәсидәк уйғурларниң земинини бесивелип, улар үстидин қирғинчилиқ қиливатқан бир һакимийәт бекитип бәргән байрамларни өткүзүшниң һеч әһмийити йоқлиқини, 5- май балилар байримини һәқиқий түрдә хатириләш арқилиқ уйғур әвладлириға мустәқиллиқ роһи, өзиниң тарихи вә миллий кимликини хатирилитиш һәм өгитишниң әһмийити зор дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.