Барин инқилабидин кейин уйғурларниң һәқлиқ күрәшлири қандақ бурмиланди?

“коммунизм қурбанлири хатирә фонди” рәтләп чиққан “сақчи һөҗҗәтлири” дә бу сүрәтни уйғур районидики җаза лагерлирида елип берилған маневир болуши мумкинликини илгири сүргән.

Уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учриши йеқинқи бир қанчә йилдики мәсилә болмиғанлиқи шәк-шүбһисиздур. Ундақта, уйғур ирқий қирғинчилиқи қачан вә қандақ сәвәбләрдин оттуриға чиқти? әлвәттә, уйғурларниң хитай мустәмликиси астида тартқан зулумлириға көрә, бизниң җавабимиз чоқум хитай мустәмликиси башланған 1949-йили болуши керәк. Әмма уйғурларниң хитай мустәмликиси астидики ечинишлиқ қисмәтлириниң бүгүнки ирқий қирғинчилиқ дәриҗисигә көтүрүлүши мәлум тарихий җәрянлардин кейин оттуриға чиққанлиқи ениқ. У һалда, бу тарихий җәрянлар қандақ болған? уйғурларниң хитай һөкүмити тәрипидин ирқий қирғинчилиққа учришиниң башлиниши зади қачан?

Бу мәсилигә нисбәтән нөвәттә охшимиған қарашлар мәвҗут. Бәзиләр ши җинпиң тәхиткә чиққандин кейин десә, йәнә бәзиләр ши җинпиң тәхиткә чиққандин аввалла башланғанлиқини тилға алмақта. Лекин биз тарихқа нәзәр салидиған болсақ, хитайниң “ислаһат” вә “ишикни ечиветиш” и башланған дәсләпки он йилда уйғур елиниң җәнубий вә шималий қисимлирида кәң көләмлик қаршилиқ һәрикәтлириниң отттуриға чиққанлиқини көрәләймиз. Мәсилән, 1985-йили вә 1988-йиллири йүз бәргән уйғур оқуғучилар һәрикити вә 1990-йили йүз бәргән барин инқилаби буниң типик мисаллиридур. Бу вәқәләрниң келип чиқиш сәвәблиридә наһайити көп ортақлиқлар болуп, асаслиқи уйғур аптоном районида һәқиқий мәнидики “аптономийә” ниң йолға қоюлмиғанлиқи, хитай көчмәнлириниң көпийиши, байлиқ мәнбәлириниң талан-тараҗ қилиниши, пиланлиқ туғут сияситиниң ашқун шәкилдә елип берилиши, биңтуәнниң мәвҗутлуқиға болған наразилиқлар сәвәблик келип чиққан.

news.boxun.com / Wang Lixiong

Гәрчә хитай һөкүмити 80-йилларда “демократийә, әркинлик вә баравәрлик” шуарлирини товлап, аптономийә һәқлириниң әмәлийләшмигәнликини дәва қилип қаршилиқ көрсәткән уйғур оқуғучилар һәрикитини аталмиш “ашқунлуқ” дәп қарилиялмиған болсиму, әмма барин инқилаби “ашқунлуқ”, “терорлуқ”, һәтта “бөлгүнчилик” тин ибарәт “үч хил күч” төһмити билән қарилиған. Һәтта хитай 2019-йили хәлқарада юқири долқунға көтүрүлгән уйғур ирқий қирғинчилиқи һәққидики әйибләшләрни йошуруш үчүн, барин инқилабини “1990-йили 4-април шәрқий түркистан ислам партийәсиниң пиланлиши билән, 200 гә йеқин терорчилар қоллириға пилимот, тапанча, бомбиларни елип, қизилсу области ақту наһийәлик һөкүмәткә һуҗум қилип, он адәмни гөрүгә алди, 6 адәмни өлтүрүп, икки машинини партилатти” дәп язған.

Әмәлийәттә, барин инқилаби-өткән әсирниң 80-йиллиридин кейин хитай һакимийитиниң уйғур нопусини йоқитишни мәқсәт қилип йүргүзгән аталмиш пиланлиқ туғут сиясити, хитай көчмәнлириниң байлиқ мәнбәлирини талан-тараҗ қилиши, уйғурларниң омумйүзлүк намратлаштурулуши, биңтуәнниң хитай һөкүмитиниң сиясий вә иқтисадий ярдимидә кеңийиши вә уйғурларниң яшаш муһитиға күчлүк тәһдит шәкилләндүрүши қатарлиқ түрлүк зулумлириға қарши елип барған, уйғур хәлқиниң көлими бир қәдәр зор, тәсири күчлүк болған бир қетимлиқ инқилабидур. Шуңа бу инқилаб уйғур хәлқиниң бүгүнки заман сиясий тарихида өчмәс из қалдурған инқилаб һесаблиниду.

Уйғурлар барин инқилабиниң рәһбири зәйдин йүсүпни һөрмәт билән тилға алиду, барин инқилабидин пәхирлиниду вә яд етиду. Барин инқилаби-хитай һөкүмитиниң уйғур диярида уйғурларни йоқитишни мәқсәт қилип елип бериватқан пиланлиқ, яман ғәрәзлик сиясәтлириниң әсли маһийитини уйғур хәлқигә ечип бәргән, уйғурларниң зулумға қарши ирадисини күчәйткән, җаһаләткә баш әгмәс уйғур роһиға күч қошқан инқилабтур. Барин инқилабиниң қозғилишиға сәвәб болған амиллар, зәйдин йүсүпниң уйғурларниң күрәш роһини қандақ ойғатқанлиқи, қандақ уюштурғанлиқи, униң хитай әскәрлири билән болған күрәштә қандақ шеһит болғанлиқи, униң өсүп йетилиш җәряни, әхлақ-пәзиләтлири уйғурлар қизиқидиған әң муһим ноқтиларниң биридур.

Һалбуки, тарихқа нәзәр салидиған болсақ, хитай һөкүмити уйғурларниң барин инқилабидин кейинки һәрқандақ қаршилиқ һәрикәтлирини “ашқунлуқ”, “терорлуқ” вә “бөлгүнчилик” тин ибарәт аталмиш “үч хил күч” кә бағлап қарилап кәлди. Һәтта уйғурларға елип барған ирқий қирғинчилиқиниму дәл үч хил күч” ләрни йилтизидин йоқитиш дегән намда пәрдазлап, өзини йоллуқ көрситишкә урунди. У һалда, хитай немә үчүн уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлирини хәлқараға “уйғур аптоном районидики уйғурлар бөлгүнчилик, радикаллиқ, ашқунлуқ һәрикәтлирини қиливатиду” демәййду? немә үчүн бир милләтниң һакимийәткә қарши наразилиқ һәрикәтлирини “үч хил күч” тин ибарәт бир сиясий аталғу билән йошурмақчи болиду?

Хитай һөкүмитиниң барин инқилаби вә шуниңдин кейин йүз бәргән уйғурларниң барлиқ қаршилиқ һәрикәтлирини аталмиш “үч хил күч” кә бағлиши пүтүнләй уйғур ирқий қирғинчилиқини йоллуқ көрситиш үчүн қолланған узун мәзгиллик истратегийәсидур.

Social Media

Немә үчүн буни хитайниң узун мәзгиллик истратегийәлик ирқий қирғинчилиқ пилани дәймиз?

Сәвәб шуки, аптономийә һәқлири болған бир милләтниң һакимийәткә қарши һәрикәтлириниң кәйнидә муқәррәр йосунда бир һәқсизлиқ, һакимийәткә болған наразилиқ ятқан болиду. Һакемийәт билән аптоном район һәққи болған милләтләр арисидики зиддийәтләр хәлқарада бәзидә келишиш билән, бәзидә аптономийә һәққи болған милләтләрниң мәзкур дөләттин айрилип, мустәқил болуши билән һәл қилинип кәлгән. Буниң әң типик мисаллиридин бири косово вә каталония мәсилилиридур. Косово мәсилисниң аптономийәниң тартивелиниши вә ирқий қирғинчлиқи сәвәблик мустәқиллиқтин ибарәт муқәррәрликкә айланған бир һадисидур. Каталония мәсилиси болса, һәқ-һоқуқ капаләткә игә бир дөләттә, иқтисадий мәсилиләр сәвәблик оттуриға чиққан мустәқиллиқ дәвалири йәнила келишиш билән тинч шәкилдә һәл қилнған мәсилидур. Әмма хитай бу мәсилини я уйғурларниң мустәқиллиқигә йол қоюш вә яки улар билән келишип, тегишлик һәқлирини қайтуруп бериш билән һәл қилған әмәс; бәлки хитайниң тутқан йоли уйғурларни йоқитип, земинни тартивелиш йоли болди. Бу йол хитайниң аталмиш “ислаһат” ни башлиған дәвридә дең шявпиң тәрипидин бекитилгән болуп, биңтуәнниң әслигә кәлтүрүлүши вә шуниңдин буян бесиқип бақмиған уйғурларниң узунға созулған түрлүк қаршилиқлири буниң әң типик мисалидур. Әмма хитай һөкүмити уйғурларни йилтизидин йоқитиш сүйқәйситини тосалғусиз елип бериш үчүн, аталмиш “үч хил күч” төһмитини ойдуруп чиқип, уйғурларниң һәқлиқ қаршилиқлириниң характерини бурмилап кәлгән. Барин инқилаби дәл уйғурларниң һәқлиқ қаршилиқ һәрикәтлириниң “үч хил күч” намида қарилиниши вә ирқий қирғинчилиқниң узун муддәтлик пилан сүпитидә башлиниши һесаблиниду. Болупму 2001-йили йүз бәргән “11-сентәбир вәқәси” дин кейин, хитайниң туюқсиз хәлқарадики терорлуқниң зиянкәшликигә учриғучи дөләтләрниң қатариға киривелиши, америка билән бирликтә хәлқара тероризимға қарши туруш күришигә “атлиниши” уйғурларниң һәқлиқ күрәшлириниң бурмилинишида әң муһим рол ойниған. Униңға улапла оттура асияда “үч хил күчләр” гә қарши бирликсәп тәшкилати болған “шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати” ни қуруш хитайни хәлқара тероризимға қарши күрәшниң алдинқи сепигә чиқарди. Мәйли “5-феврал ғулҗа қирғинчилиқи”, “5-ииюл үрүмчи қирғинчилиқи” болсун яки “28-июл йәркән қирғинчилиқи” болсун, барин инқилабидин кейин оттуриға чиққан барлиқ вәқәләр, барин инқилаби билән қошулуп “үч хил күч” категорийәсигә киргүзүлүп, уйғурлар хәлқарада техиму пассип орунға чүшүп қалди. Навада 2017-йиллири хитай билән америка арисидики сода уруши башланмиған вә бу сәвәблик лагерлар мәсилиси хәлқараға ашкариланмиған болса, у һалда уйғурлар давамлиқ түрдә хәлқара тероризмниң әң чоң қурбани болуп кетивәргән болар иди.

ts.cn

Мана бүгүн хитай һакимийити уйғурлар үстидә узун йиллардин буян тәрҗрибә қилинип синақтин өткән аталмиш хитайчә алаһидиликкә игә “сотсиялизим” ини һеч әймәнмәстин дуняниң йеңи күнтәртипини турғузушқа әндизә қилип сунуватиду. Ундақта, дуня җамаити уйғурларниң ирқий қирғинчилиқ қилинишини кәлтүрүп чиқарған бу “хитайчә система” ни қобул қиламду?

Шуниси ениқки, хитайниң сахтипәзлики җаза лагерлири мәсилисиниң ашкарилиниши, уйғур ирқий қирғинчилиқиниң дәлил-испатлириниң оттуриға чиқиши билән хәлқара җамаәтчиликкә тәдриҗи тонулушқа башлиди. Шундақтиму хитай бүгүн дунядики иккинчи чоң күчкә айланған бир дәврдә хитайниң сахтипәзликигә давамлиқ алдинидиған яки ғәрб өчмәнликини тутқа қилип, хитайға сәп тартидиған дөләтләр йәнила көп салмақни игиләп турмақта. Мәсилән, бирләшкән дөләтләр тәшкилатида уйғурларни қоллиған дөләтләр қириқ нәччә болса, хитайни қоллайдиған дөләтләр йәнила йүзгә йеқин болуп, мутләқ көп сандики дөләтләр йәнила хитайниң депиға уссул ойнимақта вә уйғур ирқий қирғинчилиқини йәнила “американиң оюни” дегән қарашқа ишинидиғанлар көпәймәктә. Хитайму зор мәбләғ вә күч сәрип қилип, уйғурларниң йиллардин буян елип барған қаршилиқ һәрикәтлириниң характерини омумйүзлүк хәлқара тероризмға бағлаш арқилиқ өзини йоллуқ көрситишкә тиришмақта.

Әмма мәсилә ениқки, уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлири әзәлдин бигунаһ кишиләрни нишан қилған яки хәлқара тероризм билән алақиси болған әмәс. Уйғурларниң күрәшлири һәқлиқ орунда болғанлиқи үчүн, хитай һөкүмити мәсилиниң һәқиқий маһийити хәлқараға ашкарилашқа яки хәлқараниң хитайға берип чәклимисиз тәкшүрүш елип беришиға изчил йол қоймай кәлди. Уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлири баштин-ахир тегишлик һәқләрни қоғдаш, әркинлик вә һөрлүкни муқәддәс билиш, зулумға вә мустәмликә сиясәткә “яқ!” дәп мәйдан оқуялиған қәһриман хәлқниң һәқлиқ күриши болғини үчүн, хәлқарада ишниң һәқиқитини чүшәнгән адаләтпәрвәр дөләт вә хәлқләрниң изчил қоллишиға еришип кәлмәктә. Гәрчә хитай өзиниң иқтисадий күчи вә тәсир даириси билән уйғур дәвасиниң һәқиқий маһийитини давамлиқ бурмилашқа тиришсиму, әмма полаттәк испатлар алдида һәқиқәтни бурмилаш вә җинайәтни йошурушниң әсла мумкин әмәслики бир реаллиқтур.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.