BBC Da ötküzülgen Uyghurlar heqqidiki muhakimidin xatiriler (2)

Muxbirimiz eziz
2018.08.27
Uyghur-siyasi-paaliyetchi-Nuri-Turkel-BBC.png Uyghur siyasiy pa'aliyetchi nuri türkel BBC ning “Müshkül söhbetler” programmisida. 2018-Yili 21-awghust.
Photo: RFA

Ötken hepte en'gliyediki eng chong axbarat wasitiliridin bolghan “Biritaniye radiyo shirkiti” qarmiqidiki “Qiyin söhbetler” programmisi Uyghur siyasiy pa'aliyetchi, adwokat nuri türkelni teklip qilip Uyghurlar diyarining hazirqi weziyitini muhakime qilghan idi. Söhbet jeryanida xitay hökümitining dunya xelqige Uyghurlar heqqide bériwatqan melumatliridiki chinliq mesilisi bir muhim téma boldi.

Shu qatarda riyasetchi xitay hökümitining neshr epkari bolghan “Yer shari waqti géziti”din neqiller keltürüp, hazir xitay hökümiti “Barche chataqni tériwatqan ashu Uyghurlar” dewatqanliqini, bu jayda héchqandaq lagérlar mesilisining mewjut emesliki we bu yéngi mu'esselerning téxnika jehette terbiyelesh mektipi ikenlikini tekitlewatqanliqini, xitay hökümitining hazir Uyghur diyarida namratliqni tügitish üchün kishilerni yötkep ishqa orunlashturuwatqanliqini, Uyghur diyarida ijtima'iy muqimliqni ishqa ashurush we namratliqni tügitish üchün köpligen tedbirlerni éliwatqanliqi, bularning emeliyette ijabiy hadisiler ikenlikini tekitlidi. (Awaz1)
Nuri türkel bu heqte chüshenche bérip, mundaq dédi:
“Bu xewerler pütünley uchigha chiqqan yalghan melumatlardur. Yene kélip xitay hökümiti mushundaq yalghanlarni toqushqa mohtaj, chünki bu xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan zulumlirini yolluq qilip körsitish üchün qollan'ghan kona chariliri. Emma pütkül ahalining on pirsentidin artuqraqini qamash arqiliqmu buni hergizmu yolluq qilip körsitishke bolmaydu. Qayta terbiyelesh dégen gepning özidimu köpligen mesililer mewjut: uningda bir millet até'izimchi yaki dinsiz bir qowmgha aylinishqa mejburliniwatidu. Emma gézit yüzidiki hemmisi pütünley yalghan teshwiqat xewerliri. Xitay kompartiyesining yalghanni üch qétim tekrarlishi bilen bu saxtiliq heqiqetke aylinip qalidighan ish yoq.”

Shuningdin kéyin riyasetchi shawn léy xitay hökümitining néme üchün yéqinqi mezgillerde bir qatar qattiq tedbirlerni éliwatqanliqi heqqidiki chüshendürüshlirini neqil keltürdi we ularning “Bir qisim kishiler diniy esebiylikke aldan'ghan” dep qarawatqanliqini tekitlidi. U shuningdek ötken mezgilde Uyghur diyarida körülgen hemde zor sandiki ölüm-yitim weqelirige seweb bolghan ürümchi poyiz istansisidiki bomba partlitish weqesi, ürümchi shehiridiki etigenlik otyash bazirigha mashiniliq hujum qilish weqesi, yekendiki saqchixanigha pichaqliq hujum qilish weqesi, bügür baziridiki xitay dukandarlargha hujum qilish zorluq heriketliri qatarliq weqelerning bir yilning ichidila yüz bergenlikini misal keltürüsh arqiliq Uyghur diyarida “Zorluq weqelirining boluwatqanliqi, emma bularning hökümettin kéliwatqan zorluq emesliki”ni tekitlidi.

Nuri turkel bu ehwallar heqqide toxtilip: “Xitay hökümiti buningliq bilen sha'irlarni, uniwérsitétning proféssorlirini, alimlarni, sazendilerni yaki tenheriketchilerni yighiwélish lagérlirigha qamiwalghanliqini yolluq qilip körsitelmeydu” déyishige riyasetchi 1970-yilliri buninggha oxshap kétidighan ehwalning en'gliyedimu yüz bergenlikini, shu waqitta en'gliyedin ayrilip chiqip musteqil bolushni istewatqan shimaliy irélandiyeliklerning “Zorluq heriketlirini qilip salmasliqi üchün” mushundaq teqib siyasiti qollinilghanliqini tekitlidi. Nuri turkel buninggha qarita jawab bérip: “Biz tarixtin sawaq élishmiz lazim. Bundaq ishlarni amérikimu qilghan. Emma buningliq bilen bu ishlar toghra ishlargha aylinip qalghini yoq. Xitay hökümiti hazir mushundaq ustiliq bilen gherb dunyasidiki kishilerning hés-tuyghusini aldap kétiwatidu” dédi. Riyasetchi buninggha jawaben Uyghur diyaridiki kishilerning hés-tuyghusiningmu muhim orun igileydighanliqini, xitay hökümitining ashu rayondiki kishilerning xatirjem öyliridin sirtlargha chiqalaydighan bixeterlik tuyghusi üchün zor küch chiqiriwatqanliqini tekitlidi. Nuri turkel bu heqte toxtilip, xitay hökümitining emeliyette özlirining yalghanlirini bazargha sélish üchün sorun teyyarlawatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi:“Bu bir quruq nezeriye. Ular özlirining néme qiliwatqanlirini mushundaq teswirlimekte. Men bu geplerge ishenmeymen, elwette. Chünki xitaylar hazir toluq nazaret döliti berpa qiliwatidu. Yene kélip ular hazir Uyghurlarni mejburiy yosunda assimilyatsiye qilmaqchi boluwatidu. Shunga hazir buninggha qarshi chiqqan herqandaq kishi özini yighiwélish lagérida köridu. Ötken yili aprélda ular mushu qabahetlik charilerning biri bolghan ‛esebiylikni tügitish‚ tedbirlirini ijra qilishqa kirishti. Buningda medeniyetlik jem'iyettiki kishiler omumyüzlük qobul qilghan saqal-burut qoyush, halal yémeklik istémal qilish, balilirigha diniy isimlarni qoyush dégenler qattiq hujumgha uchridi. Démek xitay hökümiti mushu yosunda hazir biz sözlishiwatqan qabahetlerge ustiliq bilen yol échiwatidu.”

Emma riyasetchi nöwette xitay hökümitining pütkül Uyghurlarni zorluq küch ishlitishke hazirliq körüwatidu, dep ishinidighanliqi, “Türkistan islam partiyesi” namidiki siyasiy partiyening Uyghurlarni zorluq heriketlirige ündewatqanliqi, bu partiyeni amérika we en'gliye hökümetlirining alliqachan “Térrorluq teshkilat” dep békitip bolghanliqini tekitlep bu pakitlardin atlap ötüp kétishke bolmaydighanliqini bildürdi. Nuri turkel bu heqte chüshenche bérip, xitay hökümitining gherb dunyasidiki köz boyamchiliq qilmishlirini qandaq qilip shunche utuqluq élip mangalighanliqidiki sewebler qatarida “Térrorluqqa qarshi turush” mesilisining suyi'istémal qilinishini tilgha aldi. U mundaq dédi:“Xitay hökümiti oxshash bir gepni 15 qétim désimu dewéridu. Gerche bu pakitlarni amérika hökümitimu otturigha qoyghan bolsimu, bu geplerning chiqqan yéri xitay hökümitidur. Chünki ‛türkistan islam partiyesi‚ bolsun yaki ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ bolsun birdek xitay hökümitining telipi boyiche térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzülgen. Xitay hökümiti ‛11-séntebir weqesi‚din epchillik bilen öz menpe'eti üchün paydilan'ghan memliketlerning biri. Belkim bu jehette eng ünümlük paydilan'ghan hökümet, déyishkimu bolidu. Emdilikte bolsa en'gliye hökümitiningmu bu ‛teshkilat‚larni térrorluq tebiri boyiche testiq qilishi otturigha chiqiwatidu. Halbuki, bu xildiki söz oynitishning hazirghiche birer maddiy ispati zahir bolghan emes. Xitay hökümiti mushu xildiki neyrengler bilen gherb dunyasining közini boyap kétiwatidu. Men mushu pursettin paydilinip del mushu mesilini qisqiche izahlap qoyay: xitay hökümitining türlük-tümen istratégiyelik taktikilar arqiliq mushu xildiki qorqunchluq bir teswirni otturigha qoyushi seweblik en'gliye yaki amérikining dölet bixeterlik sistémisida xizmet qiliwatqan köpligen sadda kishiler xitayning mushu xildiki rengwazliqlirigha aldinip qéliwatidu, shuningdek gherb dunyasi bilen xitay hökümitining oxshash xaraktérdiki térrorluqqa qarshi küresh qiliwatqinigha ishinip qéliwatidu.”

Shuningdin kéyin nuri türkel asasliq qilip, bu mesile heqqide amérika hökümitining alliqachan ipade bildürüp bolghanliqini, yene kélip aq sarayda xitayning ehwalidin yaxshi xewerdar boluwatqan bir türküm kishilerning amérika rehberlik qatlimigha bu mesile heqqide toghra meslihet béreleydighanliqini, emdilikte yawropadiki hökümetlerning dawamliq bu xildiki yalghan-yawdaqlargha aldinip qalmasliqi lazimliqi heqqide qisqa we chüshinishlik söz qildi.
Bu qétim söhbettin kéyin biz nuri türkel bilen bu qétimqi söhbette jawab bérishke shara'it bolmay qalghan bir qisim so'allar toghriliq sözleshtuq. Shu so'allarning biri xitay néme üchün hazirqidek pewqul'adde peytte mushu xildiki pewqul'adde tedbirler arqiliq Uyghurlargha zulum qilishidiki sewebler heqqide boldi. Nuri türkel bu toghriliq toxtilip, buni üch nuqta boyiche chüshinishke bolidighanliqini bildürdi.

“Qiyin söhbetler” programmisida nuri türkel jawab bérip bolghuche söz témisi bashqa yaqqa burulup ketken yene bir so'al pütün xitay miqyasida “Shi jinping idiyesini öginish” dolquni ewj éliwatqan bir peytte bu halni qandaq bolup “Uyghurlargha zulum salghanliq” dep qarashtiki tüp seweb idi. Biz bu toghriliq nuri türkelge qayta so'al qoyghinimizda u xitayda ammiwi heriket sheklide dawam qiliwatqan bu “Öginish” ning Uyghurlar diyarida “Qoralliq nazaret” astida emelge éshiwatqanliqini bildürdi.

Nuri türkel axirida Uyghurlar diyarida ewj éliwatqan siyasiy basturushning dunya üchün we xitay üchün némilerdin dérek béridighanliqi heqqide toxtaldi. Uning pikriche, xitay hökümiti nöwette Uyghurlar diyarini bir zor tejribe bazisigha, Uyghurlarni bolsa tejribe obyéktigha aylanduruwalghan bolup, Uyghurlarni sinap qilip chiqqandin kéyinki hadisilerning hemmisi xitay ölkilirige we dunyagha kéngiyish basquchigha ötidiken. Shunga Uyghurlarning béshigha kelgen külpetlerni dunyaning qandaq chüshinishi mahiyette Uyghurlar mesilisining dunyawi mesile bolup qéliwatqanliqini belgiligen yene bir seweb iken.

Melum bolushiche, bu qétimqi muhakime Uyghurlar mesilisining dunyawi tesirge ége “Qiyin söhbetler” programmisida tunji qétim otturigha qoyulushi bolup, analizchilar bu halni “Uyghurlar mesilisining tashqi dunyagha téximu yaxshi bilinishidiki muhim bir qedem” dep qarimaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.