Б д т ниң уйғур кишилик һоқуқ доклатидин кейинки қәдәмләр қандақ болуши керәк?
2022.09.12

8-Айниң 31-күни йерим кечидә төт йиллиқ вәзипә өтәш муддити тошуштин бир нәччә минут илгири бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачелет ахири бир йилға йеқин вақиттин бери бастуруп қойған уйғурлар һәққидики доклатни елан қилғаниди. Мәзкур доклатта хитай һөкүмитиниң уйғурларға көләмдә халиғанчә тутқун қилиш, аилиләрни парчилаш, қейин-қистаққа елиш вә диний әркинликкә зиянкәшлик қилиштәк кәң көләмлик вәһшийликләр бирму-бир испатлири билән йезип чиқилған вә ахирида хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарши инсанийәткә қарши җинайәт садир қилған болуши мумкинлики йәкүнләнгән.
Хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқан вәһшийликлириниң болупму униң инсанийәткә қарши җинайәт йүргүзүватқанлиқидәк мумкинчиликниң мустәқил вә һөкүмәтсиз бир органниң мутәхәсссилири тәрипидин деийилиши хәлқарадиму зор ғулғула қозғиди. Ундақта әмди немә қилиш керәк? бирләшкән дөләтләр тәшкилати бундақ бир вәһшийликкә қарши қандақ тәдбир алиду? мана бу соаллар йеқинда кишилик һоқуқ саһәси муназирә қиливатқан муһим темиға айланди.
Уйғурларниң вәзийитигә йеқиндн диққәт қилип келиватқан хәлқаралиқ кишилик һоқуқ оргини болған “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” ниң хитай ишлири бөлүми директори, доктор софей речардсон 8-сентәбир күни бу һәқтә мәхсус бир көз қараш мақалиси елан қилип еـтилишқа тегишлик қәдәмләрни бирму-бир шәрһләп чиққан. У б д т ни һәрикәткә өтүшкә чақирған бу мақалисидә мундақ дегән:
“б д т 'ниң доклатиниң кечикип кетиши уйғурларниң азабини узартивәтти. Әмди һәрқайси һөкүмәтләр вә б д т органлири бу доклатниң һәрикәтләндүргүч пәйтини чиң тутуп, тездин һәрикәтлинип хитай һөкүмитини җавабкарлиққа тартиши, батурлуқ билән аваз чиқирип гуваһлиқ бәргәнләрни қоғдиши керәк. Алди билән бейҗиңниң доклатниң елан қилинишидин қаттиқ ғәзәпләнгәнликини вә униң тәнқидий авазларни җимиқтуруш урунушлирини нәзәрдә тутуп туруп уйғурлар бар болған дөләтләрдики һөкүмәтләр тәдбир қоллинип хитай даирилириниң бу уйғурларға паракәндичилик салмаслиқиға капаләтлик қилиши, бу хил тәһдитләрни дәрһал тәкшүрүп, сүрүштүрүши керәк.”
Софей речардсон мақалисидә йәнә, доклаттики әң зор диққәт қозғашқа тегишлик ноқтиниң хитай һөкүмитиниң аилиләрни парчилаш һәрикити икәнлики йәни чегра сиртидикиләрниң чегра ичидики аилилиридин хәвәр алалмаслиқи керәкликини тәкитлигән. Шуңа у һәрқайси дөләтләрниң өз пуқралиқидики уйғурларниң юртлиридики аилә әзалирини сүрүштүрүши, бейҗиңға уларниң ақивитини сүрүштүрүп бесим ишлитиши керәкликини билдүргән.
Софей ханим йәнә, хитай һөкүмити гәрчә хитай ичидикиләрниң хитай пуқраси икәнликини илгири сүрүп чәтәл һөкүмәтлириниң уларни сүрүштүрүшини рәт қилиши мумкинликини, хитай даирилири бу тәләпләрни рәт қилип, аилә әзалириниң җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң пуқраси икәнликини оттуриға қоюши мумкин, әмма муқим вә давамлиқ қилинған дипломатик бесим арқилиқ бундақ рәддийәләрни аҗизлаштурғили болидиғанлиқини ейтқан. У йәнә мундақ дегән:
“һөкүмәтләр тездин һәрикәтлинип, өз пуқралириниң йоқап кәткән туғқанлири тоғрисидики учурларни топлиши, һәмдә бу кишиләргә аит учурларни елан қилиши керәк.”
Софей ханим мақалисидә йәнә америка вә канада қатарлиқ бу доклатқа инкас қайтурған дөләтләр һөкүмәтлириниң һәрикәткә өтүшини, хитайниң җинайәтлирини тәкшүридиған тәҗрибилик тәкшүргүчиләрни ишқа селишини вә шундақла дуня уйғур қурултийи аргентина сотиға әрз қилғандәк, һәрқайси һөкүмәтләрниңму хитай һөкүмитигә қаратмилиқи болған җаза тәдбирлирини қоюш арқилиқ дуня уйғур қурултийиниң тәлипини қоллиши керәкликини билдүргән.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң тәтқиқатчиси мая ваң болса радийомизға қилған сөзидә һәрқайси дөләтләрниң һәрикәткә өтүши үчүн бу доклатниң чоқум алдимиздики һәптә ечилидиған кишилик һоқуқ кеңишидә оттуриға қоюлуши керәкликини билдүрди. У мундақ деди:
“кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати кишилик һоқуқ алий комиссари ишханиси тәрипидин елан қилинған бу доклатниң бир қанчә күн ичидә ечилидиған кишилик һоқуқ кеңишидә рәсмий йосунда тонуштурулуши керәк. Һәрқайси һөкүмәтләрниң тәдбир қоллиниши үчүн йиғинда у йәрдә йүз бериватқанлар һәққидә муназирә болуши керәк.”
Мая ваң йәнә, б д т кишилик һоқуқ кеңиши арқилиқ бир тәкшүрүш механизми қурушниң муһимлиқини билдүрди.
“кишилик һоқуқ кеңишидә шинҗаңдики дәпсәндичиликләрни тәкшүрүп тәтқиқ қилидиған механизмларни йәни хәлқара тәкшүрүш комитети (International Commissions of Inquiry) кишилик һоқуқ комитети (Commissions on Human Rights) вә пакит тепиш вәзиписи (Fact-Finding missions) қатарлиқ механизмларни қуруп чиққили болиду. Булар тәкшүрүшлириниң хитай һөкүмитини җавабкарлиққа тартишта вә мәсулийәт сүрүштүрүштә интайин муһим рол ойнайду”
Софей речардсон ханимму мақалисидә б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 12-сентәбир җәнвәдики йиғини ечилғанда әза дөләтләрниң чоқум бу доклатниң кишилик һоқуқ кеңишидики мәркизи мәсилә болушқа капаләтлик қилиши керәкликини, кишилик һоқуқ кеңишиниң бу доклат һәққидә мәхсус бир қарар мақуллиши керәкликини вә хитай тоғрисида мәхсус бир йиғин тәләп қилиши керәкликини билдүргән. У мундақ дегән:
“доклатни кеңәшниң күн тәртипигә рәсмий қоюш рәсмий тәкшүрүш механизми орнитиш үчүн хәлқаралиқ һәрикәтниң башланғанлиқини көрситип бериду. Б д т йеқинда бирмида йүз бәргән кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарита шундақ һәрикәт қилди”.
Мая ваң болса б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ишханиси елан қилған бу доклатниң хитай һөкүмитини җазалаш үчүн асас селип бәргәнликини тәкитлиди. У мундақ деди:
“мәзкур доклат немә қилди дегәндә у хитай һөкүмитини җавабкарлиққа тартиш үчүн бәлгилик асас салди. Әмди биз б д т ға әза дөләтләр вә кишилик һоқуқ кеңиши қатарлиқ б д т органлириниң һәрикәткә өтүп хитайни җавабкарлиққа тартишини вә хитайниң кишилик һоқуқ хатирисини йоруқлуққа чиқиришини тәләп қилишимиз, көрүшимиз керәк. Һәммизгә мәлум болғандәк хитай бүгүнгичә қудритини ишқа селип җавабкарлиққа тартилиштин қутулуп кәлгән”.
Софей речардсон ханимму мақалисидә бу қетим хитай һөкүмитини җавабкарлиққа тартишни ишқа ашурғанда уйғурларла әмәс, бәлки тибәтләр, хоңкоңлуқлар вә “нөл-ковид” сияситиниң зиянкәшликигә учраватқан барлиқ кишиләр үчүн үмид болғили, б д т да хитайниң әмәс, зиянкәшликкә учриғучи гуваһлиқ бәргүчиләрниң сөзиниң өтидиғанлиқи испатлиғили болидиғанлиқини билдүргән.