“Bir belwagh bir yol” qurulushi we uning qoshna döletlerdiki tesiri mulahize qilinmaqta

Xitay hökümiti 60 tin oshuq döletni öz ichige alidighan “Bir belwagh bir yol” qurulushi ramkisi astida ul mu'essese qurulushigha bir tirilyon dollar meblegh salidighanliqini jakarlighan idi.

Melum bolushiche, “Bir belwagh, bir yol” istratégiyisi 65 döletke, pütkül yer shari nopusining 70 pirsentige we pütün énérgiye menbesining 75 pirsentige we dunya omumiy ishlepchiqirish qimmitining 28 pirsentige chétilidighan bolup, xitay hökümiti bu qurulushning munasiwetlik barliq döletlerge menpe'et yetküzidighanliqini, bu döletler bilen ortaq béyiydighanliqini dawrang sélip kelmekte. Emma bu heqte élan qiliniwatqan mulahizilerdin qarighanda, bu mesilide hökümetler bilen xelqning köz qarishi perqliq iken. 

Yéqinda “Nyuyork waqti géziti” we amérikidiki “Bruking tetqiqat merkizi” ning tor betliride élan qilin'ghan mulahizilerdin melum bolushiche, “Bir yol bir belwagh” yol qurulushida muhim jughrapiyilik orun'gha ige bolghan qazaqistanda bu mesile roshen otturigha chiqmaqtiken.

Xitay 2012-yili qorghasta “Xitay-qazaqistan qorghas xelq'ara chégra hemkarliq merkizi” ni qurup, uni “Bir belwagh, bir yol” istratégiyisi diki muhim jaylarning biri, dep békitken bolup, qazaqistan bu qurulushtiki yawropagha ötidighan köwrüklük rol oynaydiken. “Bruking tetqiqat merkizi” ning tor bétide élan qilin'ghan mulahizide éytilishiche, qazaqistan hökümiti bu qurulushtin menpe'et élishni közlimektiken. Chünki qazaqistan bu arqiliq qazaqistan iqtisadini peqetla néfit we tebi'iy gaz éksport qilishtin bashqa yene tashyol we tömür yol qurulushlirinimu yaxshilap, qatnash-transport ishlirinimu yaxshilashni közlimektiken. Eger bu pilan ishqa ashqan teqdirde, qazaqistan otturiche kirimlik dölettin yuqiri kirimlik döletke aylinalaydiken. 

Emma maqale aptorliri “Bir belwagh bir yol” qurulushining qazaqistan üchün hem amet hem apet bolushi mumkinlikini bildürgen. Ular, özliri qorghasqa qilghan ziyariti dawamida qazaqistan yoluquwatqan bu müshkül weziyetni körgenlikini, chünki qorghastiki bajdin xaliy soda merkezlirining qazaqistan qismining asasen boshluqini, toluq bolghan dukanlarningmu pütünley erzan xitay méli satidighanliqini, yeni qorghasning asasen xitayning menpe'eti üchün xizmet qiliwatqanliqini bildürgen. 

Maqale aptorliri mulahiziside, qazaqistanning yuqiri kirimlik döletke aylinishi üchün amérika, yawropa ittipaqi we bezi chong asiya döletlirining qazaqistan we rayonda istratégiyilik menpe'et élishining muhim rol oynaydighanliqini, “Bir belwagh bir yol qurulushi” ning xelq'ara erkin tijaret qa'idilirini depsende qilmasliqigha kapaletlik qilish arqiliq amérika we yawropa birliki birlikte qazaqistanning heqiqiy bayashatchiliqqa érishishige yardem qilalaydighanliqini bayan qilghan. 

Ilgiri roytérs agéntliqi muxbirlirimu qorghasqa qilghan ziyaritide yuqiriqigha oxshash ehwalni xewer qilghan idi. Roytérsning éytishiche, 5 kwadrat kilométirliq bu chégra tijaret-hemkarliq merkizining qazaqistan teripi asasen bosh bolup, 63 ish pilanining aran 25 ige meblegh salghuchi chiqqan. Bundin sirt yene, hazirghiche qorghasta royxetke aldurghan karxana-shirket sani 2411 bolup, buning yérimidin köpi peqetla bu rayondiki baj kechürüm qilish siyasitidin behrimen bolush üchünla tizimlatqan shirketler bolup, ularning yerlikning iqtisadigha we ish imkani yaritishqa héchqandaq paydisi yoq iken. 

Amérikidiki Uyghur ziyaliysi, weziyet analizchisi élshat hesen ependi bu heqte toxtilip xitay hökümitining hazirghiche afriqa we latin amérika döletlirige salghan mebleghliride bundaq ehwalning köp qétim ispatlan'ghanliqini, xitayning héchqachan xelq'ara ölchemler bilen ish qilmaydighanliqini bildürdi. 

“Nyuyork waqti géziti” diki mulahizide éytilishiche, hazir xitayning qazaqistandiki mebleghlirining köpiyishi qazaqistan puqraliri arisida jiddiy endishe qozghimaqtiken. Ular, “Qazaqistan moskwadin qutuldi biraq emdi xitayning hemrah dölitige aylinip qalay dewatidu” dep qaraydiken. Qazaqlar arisida yene, “Xitayning ayighi tegken yerge qiyametmu egiship kélidu” deydighan bir kona sözmu bar iken. Ötken yili qazaqistan hökümiti chet'elliklerning qazaqistandin uzun muddetlik yer ijarige élishini mumkin qilidighan qanun layihisi élan qilghan. Biraq qazaqistan xelqi bu layihige qattiq qarshiliq qilghan. Chünki ular qanun maqullan'ghan teqdirde xitaylarning qazaqistan zéminlirini igelliwélishidin qorqqan. Netijide, prézidént nursultan nazarbayéf lahiyeni emeldin qaldurushqa mejbur bolghan. 

Amérikidiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” tetqiqatchisi hénriy shajéskimu bu heqte qilghan sözide, bir belwagh bir yol qurulushining eslide bashqa xelqlerge nep bérishni meqset qilmighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Eger biz xitay hökümiti alghan tedbirlerge qaraydighan bolsaq, biz bir belwagh bir yol qurulushi arqiliq xitay hökümitining tashqi pursetlerni közlewatqanliqini köreleymiz. Uning biri, tebi'iy bayliqlargha érishish, ikkinchisi, xitayning tesir küchini ashurush. Chünki xitay iqtisadiy astilashqa bashlidi. Shunga u tashqi bazar arqiliq xitay ichidiki ish pursetlirige kapaletlik qilishi kérek. Mana bular xitay hökümitining bash nishanliri. Biz bu qurulushtiki mezmunlargha qaraydighan bolsaq uningda oxshimighan jughrapiyilerdin söz échilidu. Emma u jughrapiyede yashaydighan xelqlerdin söz échilmaydu. Menche Uyghur éli buning yaxshi misali. Uyghur éli bir belwagh bir yol qurulushining derwazisi. Emma u Uyghurlargha nep yetküzüshni chiqish qilmighan. Meqset peqetla u zéminini ishlitish arqiliq xitay ölkilirini bay qilishni meqset qilghan. Shunga men bu qurulushni xitayning özidin bashqa héchkimge payda élip kelmeydu, dep qaraymen.” 

“Nyuyork waqti géziti” diki maqalide közetküchilerning sözi neqil élinip turup, qazaqistan hökümitining xitay bilen hemkarlishishta xelqning yuqiridiki endishilirini nezerde tutqan asasta hemkarlishishi kérekliki bayan qilin'ghan. 

“Nyuyork waqti géziti” de élan qilin'ghan “Trampning xitayni tizginlesh pilanining yéshimi” mawzuluq yene bir maqalide körsitilishiche, “Bir belwagh bir yol” qurulushi peqet qazaqistan qatarliq döletlerdila emes, belki bashqa nurghun döletlerdimu oxshashla “Xitaygha béqinip qélish” endishisi qozghighan. Amérika we uning yawropa we asiyadiki muhim shériklirimu bu qurulushqa éhtiyatchanliq bilen mu'amile qilmaqtiken. Mesilen, awstraliyege oxshash bezi döletlermu xitayning istratégiyilik nishanliri ichidin orun almasliq üchün xitayning bu qurulushqa qol qoyush teklipini ret qilghan iken.