Doktor ömerqul: sowét ittipaqi Uyghurlarning zulumdin qutulushi üchün emes, belki öz menpe'etlirini közde tutup qoralliq yardem qilghan

U sözide, “Sowét ittipaqi Uyghurlarning zulumdin qutulushi üchün emes, belki öz menpe'etlirini közde tutup qoralliq yardem qilghan” dégen köz qarishini sherhlidi.

Yéqindin buyan Uyghur tarixi toghrisida tetqiqat élip bériwatqan, Uyghur tarixini tetqiq qilish bilen doktorluq unwani alghan shundaqla Uyghurlar toghrisida bir qanche kitab we tetqiqat maqale yézip élan qilghan tarixchi doktor ömer qul ependi, 1937-yilidin 1946-yilghiche bolghan ariliqtiki Uyghurlarning siyasiy weziyitini anglitip, “Tarix, téléwiziyilerde körülüwatqan köp qisimliq téléwiziye filimlirige oxshash. Men bügün 1937-yilidin 1946-yilghiche bolghan ariliqtiki Uyghurlarning siyasiy weziyitini anglitimen. Tarix héch pütmeydu, mushundaq dawam qilidu. Sherqiy türkistanda 1944-yili qurulghan hökümetni chüshinish üchün u yerde yüz bergen weqelerni bilish kupaye qilmaydu, belki sowét rusiyining sherqiy türkistan siyasitini yaxshi bilish kérek bolidu. Xitayni yaxshi bilish kérek bolidu, 1925-yildin kéyin xitayda yüz bergen gomindang milletchi xitaylar bilen maw zédongning qizil kommunist eskerliri otturisidiki urushlarni yaxshi bilish kérek bolidu. Shéng shiseyni yaxshi bilish kérek.” dédi.

Doktor ömer qul sözide yene qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining aghdurulushida sowét ittipaqining hel qilghuch rol oynighanliqini, emma bu jayda qarshiliq heriketlirining héchqachan toxtap qalmighanliqini körsitip mundaq dédi: 1934-yili sherqiy türkistan islam jumhuriyiti epsuslinarliq bilen aghdurulghandin kéyin 10 yilliq bir jeryanda zalim shéng shisey sherqiy türkistanda hakimiyet yürgüzdi, emma shéng shisey sherqiy türkistanni xitayning emes belki ruslarning yalaqchisi bolup bashqurdi. 1934-Yili sherqiy türkistanning jenubida, qeshqer, xoten, yekende zulumgha qarshi qoralliq heriketler yüz berdi. Ésim we irisallar bashchiliqida we kéyinki osman baturning qoshulushi bilen 1940-yili altayda bir qoralliq heriket otturigha chiqti. Bular zalim xitayning naheqchiliklirige qarshi turup heq hoquqlirini qolgha keltürüsh üchün qoligha qoral alghan idi. Sherqiy türkistanda qoralliq heriketler toxtap qalmidi, 1937-yili yüz bergen qoralliq heriket bir netije qazinalmidi, 1940-yilidiki qoralliq heriketlermu netije qazinalmidi. Elwette musteqilliq heriketliri bir kün yaki bir ayda netije qolgha kélidighan asan ish emes. Emma 1937‏-yildin 1942-yili 6-ayghiche héch qandaq bir netije qolgha kelmidi. Emma yenila azadliq iradisidin waz kechmigen sherqiy türkistan xelqi qoralliq küreshni toxtitip qoymidi.

Doktor ömer qul ependining qarishiche, 1944-yilidiki sherqiy türkistan hökümitini chüshinish üchün 2-dunya urushini yaxshi bilish kérek bolidu. Ruslarning karpatlarda gérmanlargha qandaq shekilde meghlup bolushqa bashlighanliqini bilgendin kéyin sherqiy türkistanning teqdirini qandaq tesirge uchratqanliqini andin yaxshi chüshinish mumkin. Shuning üchün bir yerde yüz bergen weqelerni bir tereplime qarapla xulase chiqirish toghra bir mulahize hésablanmaydu.

1942-Yili gérmaniye ruslargha qarshi ghelibe qilghanda, zalim diktator shéng shisey, özining 7 yildin buyan rusiyige tayan'ghan halda bir hakimiyet yürgüzüwatqanliqini, buning sayiside xalighan zulumni qilip, türmige qamap, sürgün qilip öltürüp xalighan siyasetni yürgüzüwatqanliqini emma ruslar urushta meghlup bolsa aqiwitidin endishe qilip 1942-yilining otturiliridin bashlap xitay gomindang merkizi hökümetke yélinishqa bashlaydu we 1942-yili 6-ayda jang keyshining ayali sung méyling bilen ürümchide uchrishidu. Shéng shisey özining 1934-yildin buyan xata qilghanliqini étirap qilghan we gomindang merkizi hökümetning buyruqlirigha boysunmighanliqini étirap qilghan, ruslargha erkin yol qoyghanliqini, ruslar bilen tijaret élip barghanliqini, ruslargha sherqiy türkistanni échiwetkenlikini özining xatasi ikenlikini we gomindang hökümitidin kechürüm sorighan we gomindang hökümitige boysunidighanliqini ipadiligen we gomindang hakimiyiti bilen kélishim tüzüp imza qoyghan. U dewrde sherqiy türkistan xitay ishghal astida bolsimu, emma, sherqiy türkistanda höküm sürgen emeliy küch sowét rusiyisi idi. Ruslarning bu yerde payda-menpe'etliri bar idi. Ruslar bu yerdiki payda-menpe'etlirini qoldin bérip qoymasliq we shéng shiseyning ruslardin yüz örüp gomindang hakimiyiti bilen birliship ketkenlikige qarshi ipadisini körsitish üchün sherqiy türkistandiki azadliq heriketlerni qollashni qarar qilghan.

Doktor ömer qul ependi 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq herikiti heqqide toxtilip, sowét ittipaqining bashta öz menpe'etlirini qoghdash yolida hemde shéng shiseydin öch élish üchün qoralliq inqilabni qollighanliqini, biraq yenila öz meqsitige yetkendin kéyin inqilabni qurban qiliwetkenlikini tekitlidi.

U bu heqte mundaq dédi: sherqiy türkistan'gha oxshash bir quruqluq zéminda bir heriketning ghelibe qilishi peqet tashqi bir küchtin yardem élish bilen royapqa chiqidu, bu ötmüshtimu shundaq bolghan idi. Yeni, 1942-yili shéng shisey ruslardin yüz örügendin kéyin ruslar sherqiy türkistan azadliq heriketlirini qollashqa bashlidi we 1941-yilidin bashlap osman baturning bashchiliqida dawam qilghan qoralliq küreshni qollap mongghulistan arqiliq esker hem qoral-yaraq yardem qildi.

Ömer qul ependining qarishiche osman baturning eslide sherqiy türkistanda bir musteqil dölet qurush xiyali yoq idi, emma shéng shiseyning yürgüzüwatqan zulumigha qarshi turup hakimiyetni aghdurush meqsiti bilen qoralliq küreshni bashlighan, emma kéyinki mezgilde ruslar ewetken meslihetchilerning yoli körsitishi bilen sherqiy türkistanda musteqil dölet qurushni meqset qilghan bir nishan otturigha chiqqan.

Melumki, bir qisim qazaq we türk tarixchiliri 1944-yilidiki sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan milliy inqilabni aldi bilen osman batur bashchiliqidiki qazaqlar bashlighanliqini delilleshke tirishidu hemde osman islamni nahayiti gewdilendüridu. Emma, osman islamning herikiti peqet altay teweside yüz bergen bolup, sherqiy türkistan jumhuriyiti ili tewesidiki nilqa hem ghulja qozghilingi netijiside meydan'gha chiqqan idi.

Ömer qul ependining qarishiche, 1943-yili osman batur altayda “Xan” dep élan qilin'ghan. Qoralliq körüsh altaydin sherqiy türkistanning jenubigha qarap kéngeygen. 1944-Yili nilqida patix we ghéni baturlarning we kéyin elixan töre, exmetjan qasimi we ubulxeyr törelerning bashchiliqida bir musteqilliq herikiti meydan'gha chiqti. Démek 1937-yildin 1944-yilghiche bolghan ariliqtiki küreshler ghelibe qilalmighan bolsimu uningdin kéyinki qoralliq küreshler qisqa muddet ichide chong ghelibilerni qolgha keltürgen idi, buningda sowét rusiyisining yardimi bar idi, démek bir heriket bashqilarning qollishigha érishmestin ghelibe qilishi mumkin emes. Emma shuninggha diqqet qilidighan bolsaq, yalta shertnamiside, tashqi mongghulistanning musteqilliq bedilige sherqiy türkistan xitaygha bériwétilgen. Yeni ruslar 1943-yildin bashlap sherqiy türkistan azadliq heriketlerni maddiy we meniwi jehettin qollighan bolsimu, qoral-yaraq bergen bolsimu bashtinla sherqiy türkistanni musteqil qilishtin ibaret bir meqsiti yoq idi. Sherqiy türkistan azadliq herikiti ruslarning yardimi bilen köpligen sheherlerni azad qilip ürümchini élish üchün manas deryasi boyigha kelgende moskwa milliy armiyini manas deryasi boyiche saqlitip qoyup, sherqiy türkistan rehberlirini xitay bilen kélishim tüzüshke mejburlighan idi. Ruslarning sherqiy türkistanda bir musteqil dölet qurush arzusi yoq idi del eksiche sherqiy türkistanda eger bir musteqil dölet qurulghan bolsa uning aghdurulushi üchün qolidin kelgen barliq imkaniyetlerni ishqa salidighanliqi éniq idi.

Ruslar u yerdiki zulumgha uchrighan insanlarning zulumdin qutulushi üchün emes belki, öz menpe'etlirini közde tutup sherqiy türkistan azadliq heriketlirige qoralliq yardem qilghan.