Elishir newa'iyning yawropadiki izliri

Lund uniwérsitéti kutupxanisida “Gunnar yarring kolléksiyoni” namida saqlan'ghan elishir newa'iy eserliridin bir bet

Büyük mutepekkur sha'ir, dölet erbabi elishir newa'iy Uyghur klassik edebiyatining namayendiliridin biri bolup, pütkül türkiy tilliq xelqler ichide, shundaqla jahan edebiyatida özining ebediy öchmes eserliri bilen katta hörmet we shan-sherepke na'il bolup kelgen. Elishir newa'iy hiratta tughulghan we shu yerde yashap ötken bolsimu, mirza heyder köraganning 16-esirde yézilghan meshhur tarix kitabi “Tarixiy reshidi” de éniq qilip elishir newa'iyning Uyghur nesebidin ikenliki heqqide melumat bérilgen. Elishir newa'iy eserliri öz dewridin bashlapla uning heqliq igisi we warisliri bolghan Uyghurlar jümlidin pütkül türkiy tilliq xelqlerge nahayiti chong tesir körsetken.

Uyghur xelqi nechche yüz yildin buyan elishir newa'iyni öz sha'iri dep bilip uning shé'irlirini muqamlargha qétip, medrisilerde derslik qilip oqup kelgen elishir newa'i eserliri pasahet we balaghette kamaletke yetken dep qarilip, xelq uning eserlirini köchürüp, bibaha tewerrük süpitide asrap kelgen. 1950-Yillarda el arisidin newa'y eserliridin qolda köchürülgen nusxisidin 400 parchidin artuqi tépilghan. 1957-Yili yekendin 150 parchigha yéqin, kéyinchirek qeshqer, kucha, xoten qatarliq jaylardinmu nepis ishlen'gen qolyazma nusxiliri tépilghan.

Ene ashu qolyazmilardin bir qisimliri Uyghur éligha barghan yawropaliq seyyahlar we missi'onérlar qatarliq oxshimighan salahiyettiki kishiler teripidin türlük yollar bilen chet'ellerge élip kétilgen bolup, hazir dunyada bir qanche muzéy we arxiplarda saqlanmaqta.

Ulardin biri shiwétsiyelik türkolog gunnar yarring (Gunnar Jarring) teripidin qeshqer we xotenlerdin élip kélin'gen qolyazma eserler toplimi bolup, lund uniwérsitéti kutupxanisida “Gunnar yarring kolléksiyoni” namida saqlanmaqta. Lund uniwérsitéti kutupxanisi katalogigha asasen, 5-6 esirdin béri saqlinip künimizgiche yétip kelgen bu qolyazma eserler toplimida elishir newa'iyning 18 parche esiri bolup, bu qolyazmilarning betliri sarghayghan, titilghan halette bolsimu bularning ichide süpiti birqeder yaxshi saqlinip qalghanliridin “Diwan” we “Xemse” qatarliqlar bar. Bu kolléksiyonda mezkur eserlerdin bashqa yene, elishir newa'iyning “Mehbubul qulub” , “Ghezeliyat we pasahet diwani” qatarliq chong hejimlik eserliri bilen birge birqanche qisqa shé'irlirimu hem mewjut. Lund uniwérsitéti tetqiqatchisi gunilla törnwalning (Gunilla Törnvall) gunnar yarring kolléksiyoni heqqidiki tonushturush maqaliside bayan qilishiche, bir qisim newa'iy eserlirining birqanche xil perqliq nusxiliri mewjut iken. Bu öz nöwitide sélishturma tetqiqatida muhim menbe bilen teminleydu.

Prov.450 Nomurluq arxip nomuri bilen saqliniwatqan “Diwan” ning mezkur kolléksiyonda besh xil nusxisi mewjut bolup, gunnar yarring qolyazmilarning her birige qisqiche chüshendürüsh yézip qaldurghan. Chüshendürüsh we izahatlar bizni newa'iy eserlirining qandaq qilip bizge yétip kelgenliki heqqide melumat bilen teminleydu.

 “Diwan” ni misalgha alidighan bolsaq, “Diwan” nurghun ruba'iy, mesnewi we qesidilerdin terkib tapqan bolup, 1920-yili bir neper shiwét tijaretchi teripidin awwal rusiyege élip kélin'gen, andin shiwétsiye lund uniwérsitétigha sétip bérilgen. Xoten qeghizige yézilghan bu kitabning 18-esirde qolda köchürülgenliki melum bolup, kitabning ichidiki melum bir waraqchisida “850 Shiwét kronasigha sétiwélindi” dégen xetler uchraydu. Hazirqi baha ölchimidin qarighandimu, eyni waqitta bu nahayiti qimmet baha hésablinatti.

 “Xemse” dastanigha kelsek, elishir newa'iy “Xemse” chilik en'enisige warisliq qilip, “Xemse” péshwaliridin perqliq halda eng burun “Xemse” dastanini ana tili chaghatay Uyghur tilida yézip, eyni waqitta chaghatay Uyghur edebiy tilini zor sherepke érishtürgen. Qolyazma toplimidiki izahatlargha qarighanda, “Xemse” dastanlar toplimining igisi gumaliq jamalidin atliq kishi bolup, eyni waqitta qeshqerdiki melum bir sarayda molla mehmud axun teripidin ammigha oqup bérilettiken. Bu eser yekendin missi'onér dawid gustafson (David Gustafsson) teripidin élip kélinip, 1930-yili gunnar yarringgha sétip bérilgen.

Newa'iy qolyazma eserliri yene bügünki künde “Büyük biritaniye xan jemeti kolléksiyoni” diki muhim yadikarliqlar süpitide saqlinip kéliwatmaqta. Newa'iy eserlirining durdaniliridin bolghan “Xemse” dastani newa'iy hayat waqtida témuriyler ordisidiki xettatlardin biri bolghan sultan éli elmeshhedi (1453-1520) teripidin altun hel bérilgen qeghezge köchürülgen. Kitabqa moghul impériyesi ressamlirining miniyatur resimliri qisturma resim qilip bérilgen bolup, kitabqa alahide bedi'iy zoq qoshqan.

Deslepki 30 betke yéqin miniyatur resimler “Xemse” dastanlar toplimini teshkil qilghan besh dastanning ichidiki birinchisi bolghan “Heyretul-abrar” dastanidiki shé'irlarning weqelikige asasen sizilghan bolup, kitabning axirqi birqanche betliri bosh qaldurulghan. Wehalenki baburiylar impériyesi dewridiki murekkep siyasiy weziyet we qalaymiqanchiliq dolqunlirida newa'iy eserlirimu sergüzeshtilerge duch kelgen. Altun orda özbékliridin sheybanixan hiratni igiligendin kéyin bu qolyazma sultan aliy mehshedining qoghdishi astida buxarada bir mezgil saqlan'ghan. Bu jeryanda kitabning ayrim jaylirigha buxara uslubidiki minyaturlar sizilip tamamlan'ghan. Kéyin bu qolyazma namelum sewebler bilen moghul impératorluqining xanliridin humayunning ayali banu bégümning qoligha chüshken. Kéyin text warisliridin ekber shahmu mu kitabni yaqturup meblegh ajritip qayta zinnetleshke küch chiqarghan, bu qolyazmining nepisliki we qimmitini téximu ashurghan.

 “Büyük biritaniye xan jemeti kolléksiyoni” diki “Xemse” dastanlar toplimida moghul impériyesidiki xanliq nesebliridin xemide banu bégüm, jahan'gir, shah jahan we alemgir qatarliqlarning bésilghan tamghiliri, yazmiliri orun alghan. Biritaniye xan jemeti kolléksiyoni tor sehipisidiki uchurlargha asaslan'ghanda, eyni waqitta jahan'gir shah bu eserni dölet xezinisidiki eng qimmetlik eser dep qarighan we bu eserge xanliq xezinisining bayliqi süpitide yuqiri baha qoyghan, shah jahan'gha kelgende bu qimmet bir qatlinip, 20000 rupiye qimmitidiki baha qoyulghan.

 Baburiylar selteniti yiqilghandin kéyin, 18-esirning otturilirida, newa'iy qolyazma eserliri hindistanning ilkige ötkendin kéyin, hindistandiki biritaniye hökümrani lord téyinmusning Lord) Teignmouth) qoligha chüshken we bu eserler hediye süpitide 1799-yili biritaniye impératori jorji üchinchige (George III) sowgha qilin'ghan. 1872-Yilidin kéyin andin en'gliye ayal padishahining igidarchiliqigha ötken. Shundin béri bu qolyazma büyük biritaniye xanliq kolléksiyonida saqlinip kelmekte.

Mezkur kolléksiyonda yene oxshash bir xettat teripidin köchürülgen “Diwan” bolup, 1872-yili 15-awghustta, buxara emiri bu qolyazmini en'gliye xanishi wiktoriyege hediye qilghaniken.

Uyghur élining weziyitidin élip éytsaq, 150 yilgha yéqin urush, dawalghush we tereqqiy qilish jeryanida Uyghur xelqi nurghunlighan medeniyet miraslirini qoldin ketküzüp qoydi. Yéqinqi yillardiki weziyetke nezer salghandimu, xitayning Uyghur tarixi, medeniyiti we edebiyatigha a'it eserlerge bolghan cheklimisi we tajawuzchiliqi herqandaq bir dewrge qarighanda eng keskin dawam qilmaqta. Bolupmu xitay hökümiti Uyghurlargha a'it bolghan barliq medeniyet miraslirini atalmish “Jungxu'a medeniyet mirasliri” qatarigha kirgüzüshke urunmaqta. Uyghur tili ma'arip-oqutushidin qaldurulup, kündilik istémaldimu xitay hökümitining türlük cheklimilirige duch kéliwatmaqta. Bir qisim xitay edebiyatidin terjimiler yaki xitayning teshwiqat eserliridin bashqa eserler asasen neshriyatchiliqtin siqip chiqirilmaqta. Hetta elishir newa'iy we bashqa Uyghur kilassiklirini we tarixini tetqiq qilghan Uyghur tetqiqatchilar, proféssorlar, mesilen proféssor gheyretjan osman, exmet mömin, abduqadir jalalidin we bashqilar lagérlar we türmilerge solan'ghanidi.

Bu xil weziyette elishir newa'iy eserlirige oxshash chet'ellerde saqliniwatqan cheklik bir qisim Uyghur medeniyet mirasliri Uyghurlarning mewjutluqini namayan qilish we xitay medeniyitige a'it bolmighan özgiche meniwi bayliqlar ikenlikini ispatlashta muhim rol oynaydu.

Axirida, elishir newa'iyning til heqqide yazghan munu misralirini diqqitinglargha sunimiz:

Köngül xezinisining qulupi tildur,

We öl xezinining achquchi tildur.

Durdaniler dégen sözni epsane bil,

Jahan déngizida sözni durdane bil.

Insanni söz eylidi juda haywandin,

Belkim göhiri sherifraq yoq andin.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.