Xitay hakimiyiti epsane-riwayetlerdin qandaq paydilinip keldi?
2024.04.29

Riwayetlerni siyasiy qoral qilip paydilinish xitay hökümitining tarixtin buyan qollinip kelgen bir türlük neyringi bolup, bügünki künde xitayning Uyghur éligha qarita mustemlikichilik siyasitini yürgüzüshte türlük shekillerde meydan'gha chiqmaqta.
Bu xil neyrenglerning ichide peqet birqanche misal körsitip ötüshke toghra kélidu. Mesilen, xitay hökümiti xitay edebiyatida orun alghan “Gherbke sayahet” riwayitidiki sün wukong, tang séng qatarliq pérsonazhlarning turpandiki yalquntaghdin ötkenlikidek bir weqeni tutqa qiliwélip, turpan'gha sün wukong, tangséng we ju bajéy qatarliq xitay epsaniwiy obrazlirining heykellirini tiklidi. Xitay epsaniliridiki “Shi wangmu”, yeni mene terjimiside “Gherbtiki buzrugwar ana” déyilidighan epsaniwiy ayalning boghda kölige kélip aram alghanliqidek riwayetni pesh qilip, tengritagh étikidiki boghda köli etrapigha shi wangmuning teswiriy süriti chüshürülgen tash oymilarni qoydi we xitayche neqishlik rawaq-shipanglar yasidi.
Tarixtin buyan xitay sulaliliri we hakimiyetliri epsane-riwayetlerni öz hakimiyiti üchün xizmet qildurushqa ehmiyet bérip kelgen. Shunga xitaylar arisida “Bir riwayetning küchi, bir qoshunning küchidinmu zor bolidu” deydighan qarashning mewjut bolushi buning jümlisidindur.
Xitay hökümiti nöwette yene xitayning bu xil epsane-riwayetli'irdin paydilinish neyringini shi jinping teshebbus qiliwatqan atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” berpa qilish teshwiqati bilen birleshtürüshke urunmaqta. Töwende bularning ichide körünerlik örneklerdin bolghan “Shiwangmu”, yeni “Gherbtiki büzrükwar ana” epsanisi bilen fushi-nüwa epsanisining bügünki xitay hakimiyiti teripidin qandaq suyi'istémal qiliniwatqanliqigha nezer sélip baqayli:
Yéqindin buyan shinxu'a tori qatarliq xitay hökümet taratqulirida, shi wangmu epsanisi qayta sherhlinishke bashlighan bolup, xitaylarning epsaniwiy we meniwi anisi hésablan'ghan shi wangmuning yiraq ötmüshte gherbtiki qaraqurum téghida yashighanliqi we uning tengritagh choqqisidiki boghda kölige kélip aram alghanliqigha a'it riwayetlik hékayiler keng teshwiq qilinmaqta. Bu xil riwayetler bilen birlikte yene qaraqurum tagh tizmiliri (xitayche ku'inlun\künlün téghi), xitay tarixnamiliridiki “Gherbiy rayon” bilen shi wangmuni öz'ara baghlap turidighan “Jungxu'a teweliki” ning tamghisi bésilghan pakittur, deydighan teshwiqatlarmu ewj almaqta.
Wehalenki, xitaylarning shi wangmu riwayitini qaraqurum téghigha baghliwélishi ilmiylik we ilmiy pakitlar jehettin éytqanda, bir bimene sepsetedin bashqa nerse emes. Chünki bu qarash ilimgha zit, hetta bu jehettiki bayan-sherhiler bir-birige ziddiyetlik bolup, pakitlarning qayil qilish küchi esla yéterlik emes. Buning peqetla xitayning siyasiy teshwiqat nishani üchün xizmet qildurulghanliqini herkim ilgha qilalaydu. Bu heqte tetqiqat élip barghan maykél low (Michael Loew) “Xitaylarning ölmeslikning dorisi heqqidiki izdinishliri” namliq kitabida, tarixiy pakitlargha tayinip, xitayning shi wangmu riwayitini qaraqurum téghigha baghliwélishi we uni xitayning daw teriqiti (dawjiyaw) tidiki bir qisim eqidilerge baghlap chüshendürüshining gherbiy xen sulalisi dewridin kéyin meydan'gha chiqqanliqini tekitleydu.
Norwégiyelik insanshunas aléssandro rippa (Alessandro Rippa) tarix we filologiye nuqtisidin shiwangmu riwayitining tarixiy chinliqqa uyghun bolmighan xataliqlarning mewjutluqini otturigha qoyidu. U, ilmiy pakitlar arqliq pakit körsitip, xitayning siyasiy teshwiqatliridiki shiwangmuning qaraqurum téghida yashighanliqi we boghda kölide aram alghanliqining bimenilik bilen tolghan epsaniwiy éytim ikenlikini ilgiri süridu, shundaqla xitayning bu heqtiki bayanlirigha keskin reddiye béridu. U, xitayning bu riwayetni hazirqi Uyghur rayonigha baghlap chüshendürüsh qilmishini xitayning tarixni burmilash herikitining riwayetlerge “Köchken” likining, shundaqla “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi” dégen sepsetesi üchün yéngi bir asas hazirlimaqchi bolghanliqining ipadisi, dep körsitidu.
Türkiye égey uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori, folklor tetqiqatchisi alimjan inayet “Epsane istratégiyesi heqqide” (mythostrategy) namliq maqaliside, xitayning riwayetlerni qoral qilish neyringining tarixtin qalghan bir türlük istratégiye ikenlikini ilgiri süridu. U yene shi wangmu riwayiti heqqide toxtilip, tarixtiki xitay sulaliliridin buyan shi wangmu riwayitining mezmunida her bir dewrde özgirish bolup turghanliqini, buning ipadisi süpitide shi wangmuning epsaniwiy obrazdin tarixiy shexske, xanishqa we bezide perishte-ilahqa aylandurulghanliqini otturigha qoyidu.
Yene bir jehettin alsaq, xitayning riwayetlerni siyasiy qoral qatarida qollinishining arqisigha Uyghurlargha xas tarix we éytimlarni yoqitish yaki xunükleshtürüsh, uning ornigha xitaylarning meniwiy qimmet ölchemlirini zorlap téngishtek rezil niyetning yoshurun'ghanliqi melum.
Arxé'olog qurban weli ependi 1980-yillarda yazghan “Shi wangmu heqqide yéngi tetqiqat” namliq maqaliside, xitay epsaniliridiki shi wangmu, hindi epsaniliridiki uma we qedimki türk epsaniliridiki omaydin ibaret üchla obrazning kélip chiqish jehettin ortaq bir menbege baghlinidighanliqi, yeni bir epsaniwiy obrazning emeliyette oxshimighan medeniyetler éytimidiki ipadisi hemde az-tola perqliq atilishi ikenlikini ilgiri süridu. Edib uchqunjan ömer neshirge teyyarlighan “Uyghur tarixiy qoshaqliri qamusi” namliq kitapta, xitay riwayetlerdiki shi wangmuning del Uyghurlarning qedimki hékaye-riwayetliridiki epsaniwiy ayal qehriman omay ana ikenlikini tekitligen.
Omay ilah türk epsaneshunasliqida ayallar (anilar) we balilarning qoghdighuchi ilahiy yaki hamiysi süpitide teswirlen'gen. Qedimki Uyghur epsaniliridimu umay ana adimizatning anisi we hayatliq menbesige simwol qilin'ghan. Qedimki türk epsaniliride umay anilar we balilarning ilahi süpitide tilgha élin'ghan. Shungimu mehmud kashigheri “Diwan lughet-tit türk” te “Umaygha téwinsa, oghul tughulur” dégen maqalni tilgha alghan. Türk-Uyghur xelqlirining uzaq muddetlik ijtima'iy turmushigha nezer salsaq, kök tengri étiqadi dewrliridin bashlapla omay ana heqqidiki riwayetlerning Uyghur xelqining meniwi dunyasidin orun alghanliqini, ulargha rohiy ishench we küch bérip kelgenlikini körüwalalaymiz. Omay ana étiqadi Uyghur xelqining chongqur ang qatlamliridin orun alghan bolup, kéyinche islam dinini qobul qilghandin kéyinmu tughut we böshük murasimlirida öz ipadisini tépip kelgen.
Shi wangmu riwayiti heqqide meyli xitay tarixchiliri bolsun yaki chet ellik tetqiqatchilar bolsun, ularda bu heqte nurghunlighan toqunushluq pikirler we de-talashlar mewjut, shundaqla bu heqte dawamliq yéngi tetqiqatlar barliqqa kelmekte. Xitay hökümitining shi wangmuni qurum téghi we boghda kölige baghlap sherhlishi, ilmiy pakitlarni nezerge almighanliq bolup, noqul siyasiy muddi'ani meqset qilishtin bashqa nerse emes, xalas.
Xitay teshwiqatchiliri otturigha élip chiqqan yene bir riwayet fushi nüwa riwayiti bolup, xitaylarning milliy en'eniside bu riwayet kishilerni bash egmeslik we qeyserlikke dewet qilidiken. Xitay teshwiqatchiliri turpan astanidin tépilghan fushi nüwa obrazi chüshürülgen resimni kozér qilip, astane qedimki qebristanliqi rayonida mexsus fushi-nüwaning teswiriy heykilini qaturghan, shundaqla muzéy, sayahet programmilirida bu riwayetni alahide gewdilendürüp kelmekte. Xitay teshwiqatchiliri bu resimning turpandin tépilishi, bügünki Uyghur rayonida yashighan milletler bilen ottura tüzlenglikte yashighan xitaylarning ejdadlirining qan tomurlirining bir tutash ikenlikini ipadileydu, dep dawrang salmaqta. Xitayning siyasiy teshwiqatlirida yene xitay milliti ortaq dunya qarishi we pelsepesining eyni waqitta turpanda yashighan xelqler arisidimu muhim orun tutqan dégen bayanlar otturigha chiqmaqta.
Emma ilim dunyasida bu xil fushi-nüwa resimlirining mutleq halda fushi-nüwa riwayitini eks ettürmeydighanliqi, belki burutluq, qangsharliq qilip sizilghan obrazlarningmu körülidighanliqigha a'it pakit we közqarashlar mewjut bolup, buning timsali süpitide yene bir pakit körsitip ötimiz: koréye döletlik muzéyining tetqiqatchi xadimi yangwu kwon (Youngwoo Kwon) ilgiri yaponiye otani ékspéditsiye etriti teripidin turpan astanidin qéziwélin'ghan, hazir koréye döletlik muzéyining ottura asiya galériyesi bölümide saqliniwatqan fushi-nüwa resimi heqqide xitay teshwiqatlirigha oxshimaydighan perqliq közqarashlirini bildüridu. Uning bayaniche, kanap rextke sizilghan bu resimning tarixi bundin 1300 yil burunqi dewrge yeni 7-esirge tutishidiken. Resimde qollinilghan téxnika ottura asiya sen'iti we kuchadiki qizil ming öy tashkémirliride köp körülidighan uslub iken. Resimdiki obrazlarning kiyim-kéchekliridin qarighanda, yeng éghizining tar bolushi, yumulaq yaqa we jiyek neqishliri qatarliq alahidilikler shu dewrdiki tipik ottura asiya kiyim-kéchekliri bilen ortaqliqqa ige iken. Reng ishlitish uslubi we resimde eks ettürülgen bir qisim asman jisimliri teswirlirimu ilgiri bu jaydin tépilghan sapal qacha we toqulma buyumlarda uchratqili bolidiken. Muzéy tetqiqatchisi yangwu kwon axirida resimdiki ikki obrazning ilahlargha simwolluq qilin'ghanliqi, shuning bilen birlikte eyni waqittiki kishilerning alem we ademning yaritilishi heqqidiki étiqad-chüshenchisini eks ettürüp béridighanliqini bildüridu. U, bu resim qocho Uyghur xanliqida yashighan yerlik xelqlerning ijadiyiti bolushi mumkin, dégen axiriqi qiyasni otturigha qoyghan.
Yene bir pakit shuki, yaponiyelik alimlardin oka'uchi mitsuzané (Okauchi Mitsuzane) mu yaponiyede chiqidighan “Yipek yoli tetqiqati” namliq zhurnalda, bu resim heqqide bir parche maqale élan qilghan. Aptor maqaliside bu obrazlarda adem ata we hawa ana obrazi, shundaqla insaniyetning yaritilish hékayisi eks etken, dep qaraydu.
Uning üstige, bu resimning yil dewri körsitilgen dewrlerde, yeni qocho Uyghur xanliqida Uyghurlar xanliqning asasliq ahalisi bolup, xitaylar héch qachan bu rayonning nopus qurulmisigha tesir körsitelmigen. Shundaqken, xitay ahalisi bolmighan bir elde xitay millitining dunya qarishi we pelsepesining qobul qilinishi esla mumkin emes.
Yuqiriqi pakitlar ilim dunyasida oxshimighan qarashlar we talash-tartishlar mewjut bolup turghan ehwalda, xitay da'irilirining bunche asan yekün chiqirishining toghra emeslikini؛ bazargha séliniwatqan xitay teshwiqatlirining heqiqetke uyghun bolmighan yekün ikenlikini yenimu bir qedem ilgiriligen halda ispatlap béridu.
Yighip éytqanda, xitaylarning bügünki künde epsane-riwayetlerni öz hakimiyiti üchün xizmet qildurush qilmishi, ularning atalmish “Jungxu'a medeniyiti ortaq gewdisi” teshwiqatini Uyghurlargha zorlap téngish, Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitish, shundaqla Uyghur éligha bolghan mustemlikichilikni téximu kücheytish istratégiyesining bir qismi, xalas. Halbuki, ilmiy pakitlar we dunya ilim sahisining bu heqtiki ilmiy sherhiyliri, xitayning bu rezil siyasiy gherezlirini kesken ret qilidu!
*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.