Myunxén xewpsizlik yighini we Uyghurlar

Amérikaning mu'awin prézidénti kamala xarris(Kamala Harris) xanim “Myunxén bixeterlik yighini” da söz qilmaqta. 2023-Yili 18-féwral, myunxén, gérmaniye.

Her yili féwralda gérmaniyening myunxén shehiride échilidighan “Myunxén xewpsizlik yighini” bolsa xelq'aradiki eng muhim yighinlarning biri hésablinidu. Her yil bu yighin'gha dunyaning herqaysi jayliridiki siyasiyonlar, dölet erbabliri, alim, mutexessisler, karxanichilar, dangliq axbarat orunliri qatarliqlar qatniship, xelq'ara mesililer üstide munazire we söhbet élip baridu. 59-Nöwetlik myunxén xewpsizlik yighini mushu ayning 17-künidin 19-künigiche myunxénda yene échildi. Emma bu yighinda rusiye-ukra'ina urushidin bashqa kishini qiziqturidighan yene bir mesile, amérika bashliq gherb dunyasi bilen xitay arisidiki keskin söz toqunushidur. Ular arisidiki bu toqunush aldi bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqigha munasiwetlik bolup, mezkur yighinda her ikki terepning bir birige qilche yüz xatire qilmastin öz meydanini jakarlishi, xitayning amérika we gherb dunyasining qarshi nuqtisigha alliburun chiqip qalghanliqidin dep qarashqa bolidu.

Mezkur yighinda diqqetni tartidighan muhim nuqta dunya Uyghur qurultiyi rehbiri dolqun eysa ependining mezkur yighin'gha teklip bilen qatnishishi we yighinda amérikaning rusiyeni insaniyetke qarshi jinayet ötküzdi dep élan qilishidur. U halda bu ikki ishning qandaq munasiwiti bar?

Amérikaning mu'awin prézidénti kamala xaris xanim yighindiki nutqida, rusiyening kishilik hoquqni depsende qilish qilmishini qattiq eyibligen. Shundaqla rusiyening ukra'inadiki awam xelqni we ammiwi esliheler qurulushlirini pilanliq we sistémiliq bombardiman qilghanliqini, rusiye eskerlirining ukra'ina xelqige rehimsizlerche jismaniy jaza, ayallargha basqunchiliq qilish qatarliq éghir jinayetlerni sadir qilghanliqi, ukra'ina xelqini öz yurt-makanliridin sürgün qilip, rusiyege palighanliqi, hetta nechche onminglighan ukra'ina ösmürlirini a'ilisidin ayrip, weyran qilghanliqini tilgha élip ötken. Kamala xaris xanim bu heqte yene amérikaning rusiyening jinayetlirige da'ir nurghun ispatlarni tekshürüp delilligenliki, shu wejidin rusiyening ukra'inagha qilghanlirining insaniyetke qarshi jinayet dep békitilgenlikini otturigha qoyghan. U yene eskertip, “Men bu xil jinayetni sadir qilghanlargha, ulargha yardem bergüchilerge, ularning bashliqlirigha shundaq deymenki, silerning jinayi mes'uliyitinglar choqum sürüshte qilinidu!”

AP

Kamala xaris xanimning sözi gerche rusiyege qaritilghandek qilsimu, emeliyette ukra'ina xelqi uchrawatqan insaniyetke qarshi jinayetler bilen Uyghur xelqi uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning her ikkisila amérika qatarliq gherb démokratik ellirining kishilik hoquq qimmet qarashlirini depsende qilidighan éghir jinayet hésablinidu. Shunga kamala xarisning sözide irqiy qirghinchiliq jinayetlirining birmu bir tilgha élinishi elwette, Uyghurlar üstide oxshash jinayet sadir qiliwatqan xitayghimu qaritilghan déyishke bolidu. Amérika bolsa xitay hökümitining Uyghurlar üstide irqiy qirghinchiliq yürgüzgenlikini étirap qilghan bir dölet. Bu nuqtidin qarighanda bu qétim kamala xarisning nutqi peqet rrsiyegila qaritilghan bolmastin, belki xitaynimu öz ichige alghan kishilik hoquqni depsende qiliwatqan barliq döletlerge bérilgen keskin agahlandurush.

Démek, amérikaning Uyghur mesilisidiki meydani éniq. Yeni, amérika insaniyetke qarshi jinayet sadir qildi dep qarighan rusiyege qandaq mu'amile qilsa, Uyghur irqiy qirghinchiliqining jawabkari bolghan xitayghimu oxshash mu'amilide bolidighanliqi tebi'iy.

Bundaq chüshinishimizning xata emesliki, jorji sorosning rossiye heqqide sözligenliri bilen téximu delillinip turuptu. Jorji sorosmu mezkür yighindiki muhim qatnashquchi salahiyitide rossiye we ukra'ina weziyiti, shundaqla xitay heqqide toxtalghan. U ukra'ina urushta ghelibe qilsa, rusiyening pütünley parchilinip kétidighanliqi we yawropa hem dunyagha qayta tehdit shekillendürelmeydighanliqini otturigha qoyghan. U yene xitay heqqidiki sözide shi jinpingning meghlup bolidighanliqini késip éytish bilen birge, bügünki dunya weziyitining démokratik jemiyet bilen mustebit jemiyet arisidiki küch sinishish ikenlikini tilgha alghan.

Derweqe, amérika bashliq gherb dunyasi nöwettiki ehwalda rusiye bilen xitayni oxshashla özlirige tehdit dep tonughanliqi, shundaqla bu tehditni yoqitishni özini qoghdashtiki eng muhim nishan qilidighanliqi éniq. Téximu éniq bolghini amérika bashliq gherb dunyasi özining haman rusiye we xitay üstidin ghalip kélidighanliqigha pütünley ishinidu.

Xitaygha wakaliten bu yighin'gha qatnashqan xitay diplomatiye xizmiti komitéti ishxanisining mudiri (sabiq diplomatiye ministiri) wang yimu bu yighinda “Bixeter dunya berpa qilish” témisida nutuq sözligen. Wang yining témisidinla éniqki, uning yaki xitayning neziridiki “Bixeter dunya” xitayning rehberliki yaki bashqurushidiki, xitayning menpe'etige uyghun bolghan bir dunyadur.

Wang yi öz nutqida bir qisim küchlerning rusiye-ukra'ina urushining toxtishini xalimighanliqi seweb, tinchliq söhbitini élip bérish mumkin bolmaywatqanliqini dégen. U yene, bu küchlerning belkim “Ukra'inadinmu chong bolghan bir istratégiyelik nishan” gha köz tikiwatqanliqini, shunga urush toxtitilishi kéreklikini otturigha qoyghan. Yeni wang yining sözining oramidin qarighanda, amérika bashliq gherb dunyasining ukra'inadinmu chong bolghan nishani del xitay bolushi éhtimalgha eng yéqin. Eksiche bolghanda amérika bashliq gherb dunyasining sirliq nishani heqqide söz échishining héchbir zörüriyiti bolmaytti.

Myunxéndiki bu yighinda amérika tashqi ishlar ministiri antoni'o bilinkén ependi, xitay diplomati wang yi bilen yépiq körüshme qilghan bolup, körüshmidin kéyin muxbirlarning ziyaritini qobul qilghanda, xitayning rusiyege herbiy qoral-yaraqlar bilen yardem bérish éhtimalliqi barliqini éytqan.

Shuni késip éytishqa boliduki, gerche xitay miyunxén xewpsizlik yighinigha qatnashqan bolsimu, emma uning nutuqidin qarighanda xitayning bixeterlikige eng zor tehdit bolidighini peqetla amérika bashliq gherb démokratik jem'iyiti.

Qaraydighan bolsaq, wang yining nutqida tekrar tilgha élin'ghan “Bixeter dunya berpa qilish” sözi emeliyette, shi jinpingning atalmish 20-qurultay nutuqidiki “Bixeter junggo berpa qilish” idiyesining xelq'aralashqan nusxisigha oxshaydu. Bu xuddi atalmish “Bixeter shinjang berpa qilish” namida Uyghurlarni pütkül xitayning yoqitish obyékti qilghinidek bir ish. Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq derweqe atalmish “Üch xil küchlerni tazilap, bixeter shinjang berpa qilish” sho'ari astida élip bérilghanidi. Atalmish “Bixeter xitay berpa qilish” mu xitay ichide “Jungxu'a milliti” yaritip, barliq milletlerni assimilyatsiye qilishni nishan qilip yürgüzülgen siyasiy pilan hésablinidu. Bu nuqtidin, wang yi tilgha alghan “Bixeter dunya berpa qilish” nimu emeliyette xitayning amérika bashliq gherb dunyasi we gherb démokratik qimmet qarashlirining ornini élish bilen royapqa chiqidighan büyük pilan dep chüshinishke bolidu. Yeni wang yi éytqandek, rusiye meghlup bolsa, gherb dunyasining kéyinki nishani derhal xitaygha yötkülidighanliqi seweb, xitaymu bu xeterni yoqitishni özini qoghdap qélishning birdinbir yoli dep qaraydighanliqi éniq.

Démek, bu qétimqi myynxén xewpsizlik yighini amérika bashliq gherb dunyasining rusiye we xitaygha ashkara meydan jakarlishi dep qarashqa tamamen heqliqmiz. Wang yining nutuqimu sheksizki, xitayning dunyaning ghojisi bolush gherizidin esla yanmaydighanliqining delilidur. Emma dunya Uyghur qurultiyi we dolqun eysa ependining myunxén xewpsizlik yighinigha qatnishishining özila, amérika bashliq gherb dunyasining Uyghurlar mesiliside xuddi ukra'ina mesilisidekla meydanining mustehkem we xitaygha esla yol qoymaydighanliqining bisharitidur. Yeni, Uyghur mesilisi bügün xuddi ukra'ina mesilisige oxshashla amérika bashliq gherb dunyasining xitay, rusiye qatarliq mustebit döletler bilen bolghan toqunushidiki qizil siziqidur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.