Gherb elliri xitay bilen bolghan munasiwitini qaytidin oylishish basquchigha kirdimu?

Korona wirusi apiti gherb démokratik döletliride xitay bilen bolghan her sahe munasiwetlirini qaytidin oylishish chuqanlirini peyda qilmaqta.

Xitayda peyda bolup jahan'gha yamrighan korona wirusi apiti insanlarni éghir parakendichiliklerge giriptar qilipla qalmay, dunya iqtisadighimu mölcherligüsiz zor ziyanlarni élip kelmekte.

Melum bolghinidek, Uyghur diyari xitayning eng chong xam eshya we énérgiye bazisi bolghinigha oxshash, xitaymu gherbning eng chong baziri hem xam eshya bazisi bolup kelgen. Korona wabasi peyda bolghandin kéyin xitaydin kélidighan xam eshyalar üzülüp qalghanliqi yaki korona wirusidin mudapiye körüsh éhtiyajidin xitaydin kélidighan mallar birdek cheklen'genliki üchün xitay mallirigha tayinip mehsulat ishlepchiqiridighan gherbtiki nurghunlighan zawutlar palech halgha chüshüp qalghan. Amérikada bolghinigha oxshash, yawropadiki köpligen döletlermu müshkülat ichide qalghan karxanilarning ziyanlirini töleshke qanche milyardlap pul ajritishqa mejbur bolghan. Dölet rehberliri bu jehettiki wedilirini ashkara jakarlimaqta.

Buning netijiside yawropadiki bezi mutexessislerning kallisida “Yawropa ellirining xitaygha béqinip qélishi qandaq yaman aqiwetlerni peyda qildi?”, “Korona apiti tarixqa aylan'ghandin kéyin yawropa ittipaqining xitay bilen bolghan munasiwiti yene burunqigha oxshash normal haletke qaytamdu-yoq?”, “Xitay bilen bundin kéyin zadi qandaq bir munasiwette bolghanda iqtisadiy tereqqiyatqa kapaletlik qilghili, yawropa birlikining parchilinip kétishining aldini alghili we xitayning dunyani özige béqindurush xahishidin saqlan'ghili bolidu?” deydighan jiddiy so'allar tughulup, metbu'atlarni bu mesililer toghrisidiki talash-tartishlar qaplighan.

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Zaman géziti” ning yuqiri derijilik siyasiy analizchisi martin kilingst ependining 16-mart küni mezkur gézitte élan qilghan “Biz xitay toghriliq sözlishishimiz lazim” namliq maqalisi mushu témigha béghishlan'ghan eserlerning biri.

500 Din artuq kishining yazma inkasini qozghighan bu maqale “Korona krizisi bizning xitaygha neqeder béqinip qalghanliqimizni körsitip berdi. Shuning bilen birge xitayning gherbidiki insaniyetsiz siyasetler peyda qiliwatqan hoquq qehetchilikige qarshi turushimizning zörürlükini namayan qildi” dégen jümle bilen bashlan'ghan.

Maqalida “Korona wirusi we uning aqiwitining yuqiri téxnika hem dorigerlik saheside gérmaniyening bolupmu iqtisadiy jehettin xitaygha neqeder béqindi haletke chüshüp qalghanliqini ispatlap bergenliki”, bu béqindiliqning hazir gérmaniyening géligha turup qalghanliqi, gérmaniyege emdi éghir kéliwatqanliqi we gérmaniyening buning derdini qattiq tartiwatqanliqi bayan qilinip: “Téximu muhimi, xitay uzundin buyan herbiy küchini kéngeytipla qalmay, yipek yoli programmisi hem meblegh sélish usulliri arqiliq afriqa, asiya, latin amérikasidiki bir qisim döletlerde, hetta yawropa ittipaqigha eza bezi döletlerdimu özining tesir küchini ashurushqa urunup keldi. Buningdiki meqset éniq: béyjingning rehberliri bashqilarni özige béqindurushni xalaydu,” dep yazghan.

Maqalida yene xitayning “Barliq kishilik hoquq hem qimmet qarashlirini depsende qiliwatqan dölet” ikenlikini eskertip: “Xitay rehberliri siyasiy jehette gherbke oxshimaydighan bashqa bir pilanétta yashaydu. Ular héchqandaq bir ziddiyetke berdashliq bérelmeydu, siyasiy öktichilerni rehimsizlerche basturidu, ular bir milyondin artuq Uyghur musulmanlirini jaza lagérlirigha soliwélip, qedemmu-qedem hemme nerse közitish astigha élin'ghan nazaret dölitini qurup chiqti. Teliyige yarisha tertiplik omumlashqan kishilik hoquq hem qimmet qarashlirigha ige bolghan gherbning barliq muhim we qedirlik nersilirini ular kündin kün'ge ayaq asti qilmaqta,” dégen bayanlargha orun bérip, gérmaniye hökümitini xitay heqqide qaytidin oylinishqa, xitayning xam eshyalirigha béqinmighan halda özini teminliyeleydighan bir sistémini berpa qilishqa jiddiy köngül bölüshke chaqiridu.

D u q terkibidiki Uyghur tetqiqat merkizining mudiri enwer ehmet ependi bu toghrisida toxtalghanda gérmaniye puqralirining hökümettin xitay bilen bolghan munasiwetni qaytidin közdin köchürüshni telep qiliwatqanliqini eskertti.

18-Mart “Gérmaniye awazi” radiyosida élan qilin'ghan “Xitay korona wirusi tarqalghan pursettin paydilinip yawropaning birlikini bölmekchimu?” namliq xewerde xitayning bashqa döletlerni özige béqindurush, kéngeymichilik qilish xahishlirigha da'ir qarashlar otturigha qoyulidu.

Xewerde bayan qilinishiche, italiyediki korona wirusining yamrishigha qarshi xizmetke yardem bérish üchün xitayning 9 kishidin terkib tapqan bir guruppa mutexessisliri 13-mart sahiye buyumlirini élip italiyege yétip kelgen. Italiyening yuqiri derijilik rehberliri xitaygha bolghan memnuniyetlirini bildürgen. Italiye tashqi ishlar ministiri luygi dé mayi'o “Italiye yalghuz emes, dunyada italiyege yardem bérishni xalaydighan kishilermu bar,” dégen. Uning bundaq bir ibarini qollinishigha yawropa ittipaqi bankisining italiyege derhal iqtisadiy yardem bermigenliki hemde gérmaniyening sehiye jehettin yardem qolini sunmighanliqi seweb bolghan.

“Bérlin xelq'ara uniwérsal siyaset tetqiqat instituti” ning mes'uli torstén bénbér bu heqte toxtalghanda, xitayning italiyege qilghan insanperwerlik yardimini qollaydighanliqini bildürüp: “Elwette, biz yene shuninggha diqqet qilimizki, korona wirusining dunyagha yamrap bügünkidek derijige yétishidiki eng muhim seweblerning biri, xitay hökümitining wirus tarqalghan deslepki mezgilde ötküzgen xataliqidindur. Bashqa ellerning bundaq bir weziyette xitayning yardimige érishishi normal ehwal” dégen hemde özining korona wirusi seweblik yawropa ittipaqining birlikining buzulushidin, xitayning bu pursettin paydilinip kétishidin bekrek ensireydighanliqini ipade qilghan.

Xewerde gérmaniyening sabiq tashqi ishlar ministiri sigmar gabriyelning 2018-yili xitaydin “Bir yawropa pirinsipigha hörmet qilish, yawropani sherqiy yawropa, gherbiy yawropagha ayrip, yawropa ittipaqini bölüshke urunmasliq” ni telep qilghanliqi qeyt qilinidu.

Bérlindiki siyasetchi béna bu xususta “Gérmaniye awazi” ning ziyaritini qobul qilghanda yawropa ittipaqining desleptila italiyege derhal yardem qilmighanliqi seweblik ichki jehette ixtilap kélip chiqqanliqini ilgiri sürüp: “Xitayda yawropaning birlikini parchilash istratégiyelik urunushining bolushi normal, halqiliq mesile yawropaning özining ittipaqlashmasliqida,” dégen.

Gérmaniye soda-sana'et birleshmisining tashqi sodigha mes'ul rehbiri folkér tréyérning 17-mart metbu'atlargha bildürüshiche, xitay xam eshyasigha béqinip qalghan gérmaniyening iqtisadiy tereqqiyat weziyiti 2020-yili izchil yamanliship 2008-yili yüz bergen yer shari xaraktérlik iqtisadiy krizis dewridikidinmu nachar bolidiken.

“Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi, d u q ning re'is wekili turghunjan alawudun ependi gérmaniye hökümitining korona wirusi seweblik ishi aqsighan karxanilargha iqtisadiy jehettin yardem bérish siyasitini élan qilghanliqini, ishsiz qalghan xelqning bu bu wirus seweblik endishige chüshkenlikini tilgha aldi.

Xewerlerge asaslan'ghanda, xitayning xam eshyasigha yaki iqtisadiy meblighige tayinip qalghanliqi seweblik korona wirusi tarqalghandin buyan yawropada ishtin toxtighan zawutlar nahayiti köp iken. Bu hal yawropaliqlarni “Korona dewri” axirlashqandin kéyin xitay bilen bolghan munasiwetlirini qaytidin közdin köchürüshke yéterlik seweb bolalaydiken.