Hindistan bilen xitayning orta asiya istratégiyesi we “Yipek yoli” diki “Yéngi büyük oyun”

Chong döletlerning qorshawi ichide turghan orta asiya rayoni yéqin kelgüside özining siyasiy, iqtisadiy we bixeterlik istratégiyesini qaysi yönilishke qarap qurup chiqidu?

Rusiye, xitay, hindistan, islam dunyasi we gherbtin ibaret besh burjeklik küchler sélishturmisida orta asiya elliri qaysi yönilishke qarap mangidu?

Téximu éniqraq qilip éytqanda, orta asiya elliri yéqin kelgüside asiyadiki ikki büyük qoshnisi - xitay bilen hindistandin qaysisini özining tebi'iy shériki we istratégiyelik hemrahi qilip talliwalidu?

Közetküchiler, hindistan bash ministiri modining bu qétimliq orta asiya ziyaritige yéqindin diqqet qilghan.

Gherb analizchiliri modining bu qétim hindiqush taghlirining shimalidiki türkiy tilliq qoshnilirigha qilghan sepiri xitay bilen hindistan ariliqida orta asiyani talishish boyiche yéngi tiptiki “Büyük oyun” ning signalini chaldi, dep qarimaqta.

Halbuki, perhat bilgin ependi 19 - esirning kéyinki yérimida büyük biritaniye bilen rusiye impiriyesi arisidiki orta asiyani talishish boyiche qanat yayghan “Büyük oyun” bilen nöwette xitay bilen hindistan arisida yüz bérish éhtémali bolghan orta asiyadiki “Yéngi büyük oyun” otturisida mahiyetlik oxshimasliq bar, dep qaraydu.

U bu heqte yene munularni ilgiri süridu: “19 - Esirning kéyinki yérimidin 20 - esirning bashlirighiche bolghan ariliqta büyük biritaniye bilen rusiye impiriyesi otturisida ottura asiyani nishan qilghan "büyük oyun" ning yadrosi kéngeymichilik we eskiriy riqabette mezmun tapqan idi. Wahalenki, orta asiyaning bügünki derijidin tashqiri qoshniliri, mesilen, xitay, hindistan we yaki rusiye bolsun, ularning hazirqi waqitliq wastisi iqtisad arqiliq özlirining bu yerdiki siyasiy tesirini kücheytishtur.”

Perhat bilgin yene, xitay bilen hindistanning orta asiya istratégiyesi heqqide tehlil yürgüzüp mundaq deydu: “Siyasiy jughrapiye nuqtisidin qarighanda, orta asiyaning tarixtin buyanqi tebi'iy shériki we eng yéqin qoshnisi xitay emes, belki hindistandur. Chünki orta asiya, jümlidin Uyghurlar wetini bilen xitay zémini otturisida intayin zor ariliq - susiz chöl we uzaq bayawan bar. Bu qatnash tereqqiy qilmighan qedimki dewrlerde xitay bilen orta asiya arisida tebi'iy tosaq peyda qilghan. Halbuki, orta asiya bilen hindistan ariliqida gerche égiz taghlar mewjut bolsimu, lékin taghlarda jilghilar, jilghilarda sular bar. Shundaq bolghachqa, öz dewride baburmu zor qoshun bashlap hindistanni nahayiti tézla istila qilalighan. Ikkinchidin, xitay özige oxshimaydighan herqandaq xelq we medeniyetni chetke qaqidu. Xitay tarixidin shu nerse ayanki, ular yaki qarshi terepni tamamen özige singdüriwétishke urunidu yaki özige singdürelmigende uni chetke qaqidu. Halbuki, hindistan medeniyiti buning eksiche. Hindistanda shunche köp til, millet we oxshimighan dinlar mewjut. Ular tarixtin buyan bir - birini hörmetlep, bir - birini toluqlap birlikte yashap kelgen. Shunga hindistan bilen orta asiya xelqliri otturisida tarixtin buyan inaq qoshnidarchiliq we garmonik birlik mewjut. Üchinchidin, xitayning orta asiya istratégiyeside roshen halda kéngeymichilik we zémin telipidin ibaret yoshurun xahish mewjut. Halbuki, hindistan tarixtin buyan orta asiyagha qarita kéngeymichilik qilip baqmighan hem bügün yaki kélechektimu hindistanning orta asiyagha nisbeten zémin telipi yoq…”

Perhat bilgin ependi axirida, orta asiya elliri bilen hindistan otturisidiki istratégiyelik hemkarliq we shiriklik munasiwitining orta asiya bilen xitay otturisidiki waqitliq hemkarliq munasiwitige sélishturghanda parlaq istiqbalgha ige ikenlikini ilgiri sürdi.