Xitay néme sewebtin xoten wilayitide yéngidin ikki nahiye tesis qildi?

Yéngi yil kirishtin bir qanche kün burun, yeni 27-dékabir xitay merkiziy hökümiti Uyghur élining xoten wilayitide yéngidin ikki nahiye tesis qilghanliqini jakarlidi. Bu xewerning élan qilinishi muhajirettiki Uyghur jama'itining diqqitini tartish bilen birge, bu ishning sewebliri heqqidiki türlük qarashlarmu xelq'ara uchur wasitiliride arqa-arqidin otturigha chiqishqa bashlidi. Köpligen közetküchiler bu mesilini xitay bilen hindistan arisidiki uzun yillardin buyan hel bolmay kéliwatqan chégra toqunushi bilen baghlap chüshendi. Xotende yéngidin qurulghan bu ikki nahiyening jughrapiyelik ornidin we xitayning bu jaylarda herbiy baza qurghanliqi nuqtisidin qarighanda, ishlar heqiqetenmu xitay bilen hindistan arisidiki sürülüshke munasiwetliktek körünetti. Téximu muhimi 2023-yili hindistanning eger Xitay teywen'ge urush qozghisa, hindistan terep xitay chégrasida xitaygha qarshi ikkinchi urush meydani hazirlashni Pilanlighanliqigha da'ir xewerlermu xelq'arada küchlük diqqet qozghighanidi. Qiziq yéri shuki, Téxi on kün awwalla xitay bilen hindistanning chégra mesilisi alahide wekilliri yighinida 6 türlük ortaq kélishim hasil qilin'ghanliqi xelq'ara uchur wasitiliride qiziq témigha aylan'ghanidi. Yene kélip, ötken yili öktebirde échilghan “Kések döletler yighini” dimu hindistan bilen xitay arisidiki munasiwetlerning künséri yaxshilinishqa bashlawatqanliqi otturigha chiqqan idi. Bundaq bir ehwalda xitayning sewebsizla hindistanning chégrasida yéngidin ikki nahiye tesis qilishini peqet hindistan'gha taqabil turush bilenla baghlap, bu ishning Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen bolghan munasiwitini nezerdin saqit qilish muwapiq emes.

Undaqta, biz bu mesilining Uyghurlargha munasiwetlik bolushining sewebliri heqqide mulahize qilip baqayli.

Xitay hökümiti élan qilghan mezkur xewerde, xotendiki bu ikki nahiyening xitay merkiziy hökümitining testiqlishi bilen birining qizilyulghun bazirigha, yene birining bolsa sheydulla bazirigha orunlashqanliqi tilgha élin'ghan. Bu ikki bazarning ichidiki Sheydulla baziri Eslide guma nahiyesige qarashliq jay bolup, 1950-yili shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni 5-diwiziyesi bu yerde baza qurghan. 2010-Yili mezkur baza ornining kéngeytilishi bilen sheydulla baziri qilip özgertilgen. Nöwette bolsa sheydulla nahiyesi (和康县) qilip özgertilgen. Eslide xoten nahiyesige tewe bolghan qizilyulghun baziri hindistan tewelikidiki keshmir rayoni bilen chégradash bolup, jughrapiyelik orni jehette xitay bilen hindistan arisida talashta qalghan aqsaychin rayonigha mensup jaydur. Xoten nahiye tewelikidiki bu jaygha qizilyulghun baziri dégen nam 2023-yili bérilgen bolup, nöwette qizilyulghun nahiyesi (和安县) qilip özgertilgen.

Qizilyulghun nahiyesi (和安县) we sheydulla nahiyesi (和康县)dégen ikki namning xitayche meniliri tinchliq, bixeterlik we amanliq dégen sözlerdin terkib tapqan bolup, xitayning bu ikki nahiyeni tesis qilishtiki meqsitini qismen yorutup turidu. Yeni xitay bu jayni xitayning xewpsizlikini kapaletke ige qilishtiki istratégiyelik orun derijisige kötürgenliki éniq. Yillardin buyan xitay bu rayonda öz xewpsizlikige tehdit dep qaraydighan ikki muhim amil mewjut bolup, uning biri Uyghurlar, yene bir bolsa hindistan. Bu ikki xewpni yoqitish yaki aldini élish ishi xitayning eng muhim xizmetlirining biri hésablinip kelgen. Xitayning fuden uniwérsitétining tarixshunasliq piroféssori we tor yazghuchisi ji zilo 27-dékabir bu heqte bir maqale élan qilghan bolup, u maqaliside bu ikki nahiyening tesis qilinishi xitayning chégra rayon bixeterlikini mustehkemleshni nishan qilghanliqini otturigha qoyghan. Démek, mezkur ikki nahiyening qurulushi xitayning dölet xewpsizlikini bash nishan qilghan. U halda, bu ikki nahiyening tesis qilinishi xitayning dölet xewpsizlikini kapaletke ige qilishta qandaq rol oynishi mumkin?

Bu mesilige jawab tépish üchün aldi bilen xitayning xoten wilayitige qaratqan siyasetlirige yéqindin köz yügürtüp chiqishimizgha toghra kélidu. Xitay özining Uyghur élidiki bixeterlikini kapaletke ige qilishta ishni aldi bilen Uyghurlarni yoqitishtin bashlighan. Buning eng tipik misalliridin biri, jaza lagérlirining qurulushi we bu jaza lagérlirigha qamalghanlarning mutleq köpchilikining Uyghur nopusini asas qilishidur.

Amérika kommunizm qurbanliri xatire fondining aliy tetqiqatchisi Adri'an zénzning 2019-yili noyabirda “Nyu-york waqit géziti” de élan qilghan bir maqaliside Mundaq bir uchur bar. Yeni, adri'an zénz shu yili ashkarilan'ghan “Shinjang mexpiy höjjetliri” din 2015-yilidin 2018-yilighiche bolghan ariliqta Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan Uyghur élining qeshqer we xoten wilayetliride nopusning éshish nisbiti 84 pirsent töwen bolghanliqini éniqlap chiqqanliqini yazghan.

Adri'an zénz 2020-yili élan qilghan Uyghurlarning mejburiy tughmas qilin'ghanliqigha da'ir doklatida, xoten, qeshqer qatarliq Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan jaylarda “Tughutning aldini élish tedbirliri” ning eng köp emeliyleshtürülgenliki otturigha qoyulghan. Adri'an zénz bu doklati heqqide “Gérmaniye awazi” ning ziyaritini qobul qilghanda, melum bir wilayetning 2020-yilliq nopusni östürüsh nishanining nöl qilip békitilgenlikidek ehwalni bayqap heyran bolghanliqini, xitayning Uyghurlargha qarita tughut cheklesh we nopusni tizginlesh siyasitini yolgha qoyush bilen bir waqitta 2015-yilidin 2018-yilighiche 2 milyon xitay köchmenni Uyghur éligha yötkep kelgenlikini bildürgen.

“Amérika awazi” ning 2019-yili marttiki bir xewiride bolsa, Uyghur élidiki tughulush nisbitining 2017-yilidin 2019-yilighiche bolghan ariliqta 50 pirsent töwenlep ketkenliki, buningdiki sewebning xitayning Uyghurlargha qaratqan tughmas qilish we jaza lagéri siyasitidin kélip chiqqanliqi xewer qilin'ghanidi. Amérikadiki yehudiy qirghinchiliqi xatire moziyi 2021-yili Élan qilghan bir doklatida, xitayning jaza lagérlirigha qamalghan Uyghurlarning sani 3 milyon'gha yétidighanliqi déyilgen.

Yuqiriqi uchurlardin qarighanda, Uyghurlar nopusi ötken on yilgha yéqin waqit ichide shiddet bilen töwenlesh bilen birge, 3 milyondin köp Uyghur jaza lagérlirigha qamalghan we 2 milyondin köp xitay köchmenliri Uyghur éligha köchürüp kélin'gen. Emdilikte bolsa, Uyghur nopusi zor miqdarda azaytilghan xoten wilayitide yéngidin ikki nahiye tesis qilin'ghan. Qiziq yéri shuki, yéqinqi 20 yildin köprek waqit ichide xitay hökümiti Uyghur élide wilayetni emeldin qaldurup, sheher berpa qilishqa bashlighan. 2001-Yili ili wilayitini, 2015-yili turpan wilayitini, 2016-yili qumul wilayitini bir-birlep emeldin qaldurghan. Bügün yene Xoten wilayitini emeldin qaldurup, wilayet derijilik sheherge aylandurush pilaniMu xitayning “14-Besh yilliq pilani” we “2035 Pilani” Gha kirgüzülgen. Mezkur pilanidimu xitay xotenning memuriy qurulmisini qaytidin tüzüsh, qaraqash nahiyesini merkez qilghan halda xoten shehiri, xoten nahiyesi, qaraqash nahiyesi hemde lop nahiyesini emeldin qaldurup, milyon nopusluq sheherlerni qurup chiqish otturigha qoyulghan. Démek, xitayning xotende ikki nahiyeni berpa qilishida hindistan'gha taqabil turup, Uyghurlarni yoqitishtin bashqa, mezkur rayonlarning nopus qurulmisini pütünley özgertish üchün jiddiy heriketke ötkenliki ashkara.

Éniqraqi, xotende qurulghan ikki yéngi nahiye, Uyghur élide wilayetlerning pütünley emeldin qaldurulushi bilen teng, Uyghurlarning nopus qurulmisini buzush we xitay köchmenlirini Uyghur éligha zor kölemde yötkep kélish bilen munasiwetlik bolushi mumkin. Chünki bundaq qilghanda xoten we qeshqer qatarliq jaylarda Uyghurlar nopusining mutleq köp sanni igilesh ehwalini özgertish we bu rayonlardiki herbiy küchini zoraytishqa bolidu. Yeni xitay xotende yéngidin ikki nahiyeni tesis qilish arqiliq, biri Uyghur éligha zor kölemde köchmen yötkeshni nishan qilsa؛ yene biri, 2027-yili eger xitay teywen'ge tajawuz qilmaqchi bolghinida hindistanning xoten etrapidiki chégrada xitaygha qarshi urush qozghap xitayning küchini ajizlashturushning aldini élishni meqset qilghan.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]