Insaniy we milliy qedir-qimmiti üchün küresh qiliwatqan millet yoqalmaydu!

(5-Iyul ürümchi qirghinchiliqining 15 yilliqini xatirilep)

Buningdin 15 yil awwalqi 5-iyul küni ürümchide Uyghur oqughuchilar teripidin tinchliq namayishi bashlinip, kéyin xitay kompartiyesi hökümitining herbiy-saqchi küchliri teripidin qanliq qirghinchiliq qilish bilen axirlashqan bir paji'e yüz bergen. Bu paji'e Uyghurlar üchün xitay mustemlikisi astida uchrighan türlük qetli'amlardin peqet biri idi. Lékin xitay üchün bolsa Uyghurlargha irqiy qirghinchiliqni ashkara élip bérishtiki tutqigha aylanduruldi. Gerche xitay uzun yillardin buyan Uyghurlarning her bir qarshiliq heriketlirini izchil halda xelq'ara térrorizm bilen baghlap kelgen bolsimu, emma Uyghurlar qarshiliq körsitishtin héchqachan bash tartmidi. Xitaymu mesilini hel qilish ornigha, eksiche esirler boyi özining milliy we diniy kimlikini saqlap kelgen Uyghurlarni yer yüzidin pütünley yoq qilishni tallidi. Derweqe, xitay kompartiyesining yérim esirdin köprek dawam qilghan éghir zulumliri we Uyghur xelqining tekrar qarshiliqliri, qanliq basturulushlar we bash egmesliklerdin kéyin, 5-iyul ürümchi qetli'ami Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki saxta “Wetendashliq” we “Qérindashliq” ning niqabini axiri yirtip tashlidi. Bu chaghda Uyghurlar millet gewdisi boyiche xitay hakimiyitining “Dölet düshmini” ge, xitay xelqining “Küshendisi” ge aylandurushqa urunulghanidi. Bir milletning kolléktip halda bir döletning düshminige aylinishi bir qétimliq qarshiliq heriket bilenla royapqa chiqmaydighanliqi hemmige ayan elwette! bu wejidin Uyghurlarning dölet düshminige aylinishighimu 5-iyul weqisila seweb bolghini yoq. Belki xitayning atalmish islahati bilen teng otturigha chiqip, asta-asta kücheygen uzun yilliq tetür teshwiqatlar Uyghurlarni aqiwet döletning düshminige aylandurdi. Bu heqte firansiye agéntliqida 2009-yili martta piroféssor ilham toxti bilen élip bérilghan bir ziyaret maqalisini misal qilishqa bolidu (ilham toxti 2014-yili xitay teripidin döletni parchilash jinayiti bilen qarilinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanidi) . Mezkur ziyaret 5-iyul qirghinchiliqi yüz bérishtin 4 ay burun élip bérilghan. Eyni chaghda ilham toxti firansiye axbarat agéntliqining muxbirigha Uyghurlarning xitaydiki ehwali heqqide bir qeder tepsiliy melumatlarni bergen. Yeni ilham toxti eyni waqitta Uyghurlarning xitay hökümiti we Uyghur élidiki yerlik hökümetlerning tetür teshwiqatliri netijiside, “Térrorchi, oghri-yanchuqchi, sergerdan ösmür” dégen namlarda qarilan'ghanliqi؛ gerche 1949-yilidin kéyin xitayda milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi yolgha qoyulidighanliqi asasiy qanun'gha kirgüzülgen bolsimu, emma bu tüzüm yaxshi emeliyleshtürülmigenliki, buning quruq gepke aylinip qalghanliqi؛ Uyghur mesilisini hel qilishning yoli Uyghurlargha mutleq aptonomiye heqqini bérish ikenlikini bildürgen. U yene Uyghur élide zorawanliq heriketliri yüz bériwatqanliqi rast bolsimu, emma bu zorawanliq heriketlirining siyaset bilen qilche alaqisi yoq ikenliki؛ xitay ölkiliridimu Uyghur élidikige oxshash hetta uningdinmu éghir bolghan ammiwi qarshiliq heriketliri, yekke haldiki zorawanliq heriketliri yüz bérip turidighanliqi؛ lékin xitayning peqet Uyghurlargha munasiwetlik bolghan herqandaq qarshiliq heriketlirini térrorluqqa, chet el bölgünchi küchlirige baghlap teshwiq qilipla qalmay, Uyghurlarni “Üch xil küch” dep ayrim katégoriyeleshtürüp qoyuwatqanliqini, bu wejidin Uyghurlarning xitay ichidiki milliy obrazining xunükleshtürülüwatqanliqini, hökümet bu ishqa yol qoyuwerse milliy mesilisini hel qilish tügül, téximu éghir bolghan aqiwetlerning kélip chiqishigha seweb bolidighanliqini otturigha qoyghanidi.

Derweqe, mezkur ziyaret bolup, aridin 4 ay ötkende aldi bilen xitayning gu'angdung ölkisining shawgüen shehiride xitaylarning Uyghur ishlemchilerge kolléktip hujum qilish weqesi, yeni “Shawgüen qirghinchiliqi” yüz berdi. Bu qirghinchiliqning yüz bérishi Uyghurlarning xitay ölkilirige erzan emgek küchi süpitide köchürülüshidin idi. Chünki Uyghurlarning milliy obrazi hökümetning uzun yilliq tetür teshwiqatliri netijiside éghir derijide xunükleshtürülgen bolup, xitaylarda Uyghurlargha nisbeten omumyüzlük qorqush, öchmenlik tuyghusi kücheytilgenidi. Netijide bu öchmenlik shawgüendiki oyunchuq zawutida ishlemchilik qiliwatqan Uyghur yashlirining xitaylar teripidin kolléktip zorawanliqi uchrashtek paji'ege seweb boldi. Buninggha qoshulup hökümetning “Shawgüen weqesi” heqqide Uyghurlargha héchqandaq éniqlima bermey süküt qilishi 5-iyuldiki oqughuchilar namayishigha seweb boldi. Ürümchidiki xelq meydanida tinchliq, süküt bilen hökümettin chüshenche kütüp élip bérilghan bu namayishning, bir demdila qanliq bir qirghinchiliqqa aylinidighanliqini neq meydandiki Uyghurlar eslide xiyalighimu keltürmigenidi. Halbuki, 5-iyul qirghinchiliqining Uyghur irqiy qirghinchiliqigha tutqa qilinidighanliqi kishining eqli yetmeydighan ré'alliq idi.

 Démek, herqandaq bir ishning sewebi bolghinidek, 5-iyul qirghinchiliqiningmu oxshashla sewebi bar. Eger 26-iyundiki “Shawgüen weqesi” adil bir terep qilin'ghan bolsa idi, kéyinki 5-iyul qirghinchiliqining yüz bérishige seweb qalmighan bolatti. Xuddi ilham toxti éytqandek, xitayning Uyghur élide yüz bergen qarshiliq heriketlirini köptürüp teshwiq qilishi bolmighan bolsa, atalmish “Sherqiy türkistanchilar” ni oydurup chiqirip, Uyghurlarni xelq'ara térrorizmigha baghlimighan, xewpini mubalighileshtürüp teshwiq qilmighan bolsa, qisqisi Uyghurlarning aptonomiye heqlirini depsende qilmighan bolsa, 5-iyul qirghinchiliqidek türlük paji'eler we Uyghurlarning uzun yilliq qarshiliq heriketliri yüz bergen bolarmidi?

Démek, xitaydiki atalmish milliy ziddiyet yaki milletler mesilisi Uyghurlarning sewenlikidin peyda bolghan mesile emes, eksiche xitayning öz qanunini depsende qilip, Uyghur qatarliq milletlerge bergen wediside turmighanliqining netijisi! xitay bu heqte ezeldin özini tekshürüp baqqini, öz siyasetliridiki nuqsanlar heqqide héchqachan oylinip körgini yoq. Eksiche Uyghurlarnila emes, belki xitaydiki xitay bolmighan bashqa milletlergimu Uyghurlargha oxshashla basturush, chetke qéqish, yétim qaldurush, tégishlik heqlirini bermeslik, qarshiliq heriketlirini qarilash, obrazini xunükleshtürüsh qatarliq wasitilerni qollinip keldi.

Uyghurning ilham toxtisi xitayning milletler siyasitini islah qilishini teshebbus qilghini üchün hakimiyet düshmini, döletni parchilimaqchi bolghan jinayetchi dep qarilinip, ömürlük qamaq jazasigha höküm qilindi. Tibetning dalay lamasi tibetlerning aptonomiye heqlirini heqiqiy yosunda emeliyleshtürüshini telep qilghanliqi üchün “Weten bölgüch xa'in” dep qarilandi. Xitay ziyaliysi lyu shawbo xitayda siyasiy islahat élip bérish teshebbusida bolghini seweblik türmige qamaldi we hayatidin ayrildi. Yene mongghullar, tungganlar, manjular, xongkongluqlar… xitaydiki xitay bolmighan nurghun milletler, özlirining tégishlik heq-hoquqlirigha érishish teshebbusida bolghanliqi, buning üchün küresh qilghanliqliri, xitay hakimiyiti bilen qarshilashqanliqi üchün xitayning hakimiyet düshminige aylandi…

Derweqe, yuqiriqi misallarning hemmisi shuni éniq körsitip turuptuki, xitayda térrorluq herikiti yoq, belki heqsizlikke qarshiliq körsitish bar! qanunni emeliyleshtürüsh yoq, depsende qilish bar! barawerlik yoq, tengsizlik bar! adalet yoq, heqsizlik bar! milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi asasiy qanunda bar, emma emeliyette yoq! mana mushundaq türlük-tümen yoqlar seweblik Uyghurlar 5-iyul ürümchide, 28-iyul yekende, 5-féwral ghuljida, 5-aprél barinda… her yerde, hayati bedilige heqsizlikke qarshi bash egmey keldi. Lékin xitay mesilini hel qilish uyaqta tursun, eksiche, Uyghurdin ibaret özige da'im mesile tughduridighan milletning ikkinchilep mesile tughdurmasliqi üchün irqiy qirghinchiliqqa qedem aldi. Emma bir nerse éniqki, 2010-yilidin buyan ashkara yosunda ijra qiliniwatqan irqiy qirghinchiliq siyasetliri Uyghurlargha sansiz ölüm, jaza lagéri, qul emgek we xitaylashturush qatarliq türlük zulumlarni élip kelgen bolsimu, emma Uyghurlar téxi xitay ümid qilghandek özlirining erkinlikke bolghan arzuliridin waz ketkini yoq! Uyghurlarning béshigha kelgen bu azab-oqubetler ulargha bügün hörlükning, erkinlikning bibahaliqini téximu éniq bildürmekte. Shuninggha ishinish kérekki, xuddi tarixtiki yehudiylardek Uyghurlarmu haman bir küni bu qabahetlik irqiy qirghinchiliqtin qutulidu. Uyghurlar özining ishench we ümidke tolghan güzel kelgüsini zulumgha bash egmes rohi bilen qayta yaritidu.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar peqet aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]