Уйғур районида давамлишиватқан ирқий қирғинчилиқни тохтитиш үчүн немиләрни қилиш керәк?

Америка, канада, голландийә, әнглийә, литва қатарлиқ демократик әлләр хитайниң уйғурларға қаратқан җинайитини “ирқий қирғинчилиқ” дәп бекитти. Уйғур сот коллегийәсиниң испат аңлаш йиғини ечилиш давамида бу җинайәткә аит йеңи испатлар давамлиқ оттуриға чиқип, хитайниң әпти-бәшриси техиму ашкариланди. Буниңдин кейинки мәсилә, хәлқара җәмийәт бу қирғинчилиқни тохтитиш үчүн немә ишларни қилиши керәк?

Коммунизм қурбанлири хатирә сарийи фонди 10-июн күни уйғурларниң нопус үстүнлүки вә башқа имтиязлирини йоқ қилишқа урунған хитайниң мустәмликичилик сиясити, уйғур районидики ирқий қирғинчилиқ вә буни тохтитиш үчүн немиләрни қилиш керәклики һәққидә тор муһакимә йиғини өткүзди.

Йиғинға коммунизм қурбанлири хатирә сарийи фондиниң хитай ишлири тәтқиқатчиси адриян зениз, уйғур районидики ирқий қирғинчилиқниң йеңи испати һәққидә сөз қилди. У 2017-йилдин 2019-йилғичә уйғур нопусиниң көпийиш нисбитиниң 80 пирсәнт төвәнлигәнликини, кәлгүси 20 йилда уйғур нопусиниң аз дегәндә 4 милйондин 5 милйонғичә кәм туғулидиғанлқини оттуриға қойди. У буниң ашуруветилгән сан әмәсликини билдүрүп мундақ деди: “мәнчә, хитайниң һазир үч бала туғушқа йол қоюшини селиштурма қилсиңиз, башқичә әһвални көрисиз. Йәни, уйғур нопусиниң көпийиш сизиқи мән көрсәткән сандинму юқири болиду. Кәм туғулидиған нопус 4 милйондин 5 милйонға өрләйду”. У йәнә хитайниң нопус қирғинчилиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: “мәнчә, уларға (хитайларға) қоюп бәрсә, уйғурларниң туғулуш нисбитини нөл пирсәнгә чүшүргүси бар. У һалда уйғур җәмийити вәйран болиду. Сизниң әмди балиңиз болмиса, маарип системиңиз болмиса һечнемә қилалмайсиз. У чағда балиңизни хитайлар арисиға чечиветишкә мәҗбур болисиз. Балиңизни оқутидиған мәктәп бар, әмма у хитайларниң мәктипи, чүнки бу мәктәпниң әтрапида уйғурлар қалмиған болиду”.

Бу муһакимә йиғинида вашингтон университетиниң профессори, уйғуршунас шан робертс, хитайниң уйғур районини мустәмликә қилиш тарихини қисқичә баян қилди. Униң билдүрүшичә, чиң сулалиси дәвридә манҗулар уйғурларни йәрлик бәгләр арқилиқ башқурған болуп, уйғур райони һазирқидәк мустәмликилишип кәтмигән. 1911-Йилдики шинхәй инқилабидин кейин милләтчи хитайлар уйғур райониға аз сандики хитайларни көчүргән болсиму, ассимилятсийә сияситини бүгүнкидәк күчлүк елип баралмиған. Омумйүзлүк ассимилятсийә вә қирғинчилиқ коммунист хитай һакимийитидин башланған, 1990-йилдин кейин күчәйгән, 2017-йилдин кейин әвҗигә чиққан. У хитайниң бүгүнки нопус қирғинчилиқи һәққидә көз қаришини билдүрүп мундақ деди: “хитай һөкүмитиниң асаслиқ мәқсити уйғурларниң нопусини азлитиш вә тарқақлаштуруш, шундила хитай һөкүмити уларни халиған җайға орунлаштуруп, өзини тәрәққий қилдуриду. Мәнчә хитай һөкүмитиниң уйғурларни пүтүнләй йоқ қиливәткүси йоқ, әмма уларниң нопусини азлитишқа урунуватиду. Хитай һөкүмити уйғурлар билән башқа милләтләрни қошуветиш арқилиқ, уйғурларни бу райондики ишларға арилишалмайдиған қошумчә милләт орниға чүшүрмәкчи болуватиду”.

Шан робертис әпәнди бу муһакимә йиғинида оттуриға чүшкән “хитай немишқа уйғурларғила қирғинчилиқ йүргүзиду?” дегән соалға җаваб берип, уйғур райониниң хитай үчүн муһим истратегийәлик җай икәнликини, әмма уйғурларниң асанлиқчә ассимилятсийә болмайдиған милләт икәнликини, шуңа хитайниң уларға террорлуқ қалпиқи кийдүрүп зәрбә бериш вә қирғинчилиқ йүргүзүш йолиға маңғанлиқини ейтип өтти.

Охайо штати сенсинати университети қанун институтиниң профессори, адвокат росенберг ханим ирқий қирғинчилиқниң нийәт вә һәрикәттин тәшкил тапидиған җинайәт икәнликини, хитай һөкүмитиниң ирқий қирғинчилиқ нийитиниң 2014-йилила башланғанлиқини, 2017-йил рәсмий һәрикәткә өткәнликини, уйғур аяллириниң туғутини чәкләш вә туғмас қиливетиш қилмишлириниң өзила ирқий қирғинчилиқ икәнликини тәкитлиди вә бир қанчә тәвсийәлирини оттуриға қоюп мундақ деди: “алди билән, мән доктор адриян зинизниң йеңи доклатида оттуриға қоюлған нуқтиға ишинимән. Барлиқ дөләтләр хитайда йүз бериватқан ирқий қирғинчилиққа ишинип, шу бойичә қарар чиқириши керәк; иккинчидин, биз чоқум техиму яхши сиясәт вә система бәрпа қилип, ирқий қирғинчилиқниң хәтирини из қоғлап тәкшүрүшимиз керәк. Шундила биз кәлгүсидә ‛бу ишқа мәсул болалидуқму-йоқ˂ дәп олтурмаймиз, бәлки ˃биз қайта йүз бәрмәсликкә вәдә қилған бу ишта мәсулийитимизни ада қилдуқ˂ дейәләймиз”.

Росенберг ханимниң қаришичә, хитайниң җинайитини “ирқий қирғинчилиқ” дәп җакарлаш болсун яки у җинайәтниң хәтирини баһалаш болсун, һәммидин муһими уни тохтитиш үчүн сиясәт түзүш, һәрикәт қоллиниш керәк икән. Хәлқара җинайи ишлар соти хитайниң җинайитини “ирқий қирғинчилиқ” дәп бекиткән тәқдирдиму, хитайға тәсир қилалмайдикән. Пәқәт һәр қайси дөләтләр вә һөкүмәтләр бирликтә һәрикәт қоллинип, хитайға бесим пәйда қилса андин униң үнүми болидикән.

Шан робертис әпәнди уйғур районида давамлишиватқан ирқий қирғинчилиқни тохтитиш үчүн, бу җинайәткә қарши дөләтләрниң, ширкәтләр вә истемалчиларниңму хитайға иқтисадий бесим қилиши керәкликини, әмма әң үнүмлүк усулниң йәнила дипломатик һәрикәт икәнликини билдүрди.

Тәтқиқатчи адриян зенизму бу һәқтики көз қаришини баян қилип мундақ деди: “ирқий қирғинчилиқниң хәтирини дәл вақтида баһалаш, андин әмәлий қәдәм елип уни тосидиған һәрикәтләрни қоллиниш керәк. Ирқий қирғинчилиқниң алдини алған, уни җазалиған яки башқа тәдбирләрни қолланған бирәр дөләт, бирәр өрнәк барму? бу мәсилини ойлап беқишимиз керәк. Мениң қаришимчә, уйғур җамаити барғансери үмидсизлинип кетиватиду. Чүнки һазир нурғун испатлар оттуриға чиқти, көплигән таратқулар хәвәр қилди. Бәзи һөкүмәтләр вә парламентлар у җинайәтни ‛ирқий қирғинчилиқ‚ дәп бекитти, әмма анчә көп һәрикәт болғини йоқ. Мән буниңға әҗәблинимән. Мәнчә, қанун мутәхәссислири вә аммиви тәшкилатлар конкрет һәрикәт қоллинип, һөкүмәтләргә “сән буни қилсаң болиду, немишқа қилмайсән” дәп сигнал бериши керәк, мәнчә бу кейинки қәдәмдә қилидиған ишлар”.

Росенберг ханимму бу нуқтини тәкитләп мундақ деди: “биз һәрикәтни көрүшкә, наһайити конкрет ишлар арқилиқ бу җинайәтни аяғлаштурушқа моһтаҗ. Биз қанун билән сиясәт һәққидә гәп қилғанда һәр хил кәспий сөзләрни ишлитип мәлум бир пакитни, йәни шу инсанлар учриған зиянкәшлик вә азабни йошурушқа тиришимиз. Биз бу ирқий қирғинчилиқни пәқәт қәбиһ җинайәт болғанлиқи үчүнла әмәс, у җинайәт кәлтүрүп чиқарған ғайәт зор зиянкәшлик сәвәбидин тохтитишқа тиришишимиз керәк”.