Xitay Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq jinayitini yoshurushta qandaq wasite qollandi?

2020-Yili 1-séntebir seyshenbe küni xitay tashqi ishlar ministiri wang yi gérmaniyening bérlin'gha ziyaretke kelgende, yüzige niqab taqighan bir ayal namayish qiliwatqan körünüsh. 2020-Yili 1-séntebir, bérlin

Pütün dunyaning diqqiti ghezzede boluwatqan we mutleq köp qisim döletler isra'iliyeni “Ghezzediki musulmanlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu” dep eyiblewatqan bir mezgilde, xitayning 7 yildin buyan Uyghur rayonida dawamlashturuwatqan qaratmiliq we sistémiliq basturush herikiti, amérika qatarliq döletler “Irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet” dep atighan jinayetliri yenila köpligen döletlerning tégishlik diqqitini qozghiyalmidi, xitayni qollaydighan döletlerning awazi xitayning jinayitige qarshi chiqqan awazlarni bésip ketti we bu ehwal yenila dawamlashmaqta.

19-Iyun, “Asiya waqti géziti” de élan qilin'ghan “Ghezze némishqa shinjangdin köp diqqet qozghaydu?” namliq maqalide, ghezzede yüz bériwatqan ishlargha bérilgen diqqet-étibarining, Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqqa diqqet bérishtin nechche hesse éship chüshkenliki, chünki xitayning yillardin béri Uyghur qatarliq milletlerge yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini yoshurush üchün iqtisadiy küchi we diplomatik taktikilirini ishqa salghanliqini, démokratik döletler bilen xitaydin menpe'et kütidighan jenubiy yérim shar döletliri otturisidiki ang-idiye perqining buninggha imkaniyet yaritip bergenlikini otturigha qoyghan.

Maqalide mundaq déyilgen: “Isra'iliyening ghezzege qilghan hujumi barliq xewerlerning bash témisi boldi, pütün dunyadiki ammiwi teshkilatlar isra'iliyege qarshi namayishqa qozghilip ketti, her qaysi dölet rehberliri isra'iliyeni eyiblidi. 2023-Yil 12-ayda, b d t mutleq köp awaz bilen urush toxtitishni telep qildi. 2024-Yil 5-ayda, b d t omumiy kéngishi 9 gha qarshi 143 awaz bilen, pelestinni b d t gha eza dölet qilishni ilgiri sürüshni qarar qildi. Bu ehwal mustemlike qilin'ghan bir xelqqe - xitaydiki Uyghur we bashqa musulman milletlerge ziyankeshlik qiliwatqan xitaygha dunyaning köz yumushi bilen roshen sélishturma hasil qildi. 2022-Yil 10-ayda b d t gha eza döletler 17 ge qarshi 19 awaz bilen b d t kishilik hoquq kéngishining shinjang mesilisi toghruluq muzakire qilishigha tosqunluq qildi. Ghezzege sélishturghanda, shinjangning dunyagha tonulushi we qozghighan ghezipi töwen boldi, buni nöwettiki xelq'arada shekillen'gen ikki xil weziyet, yeni démokratik döletler bilen jenubiy yérim shar döletliri arisidiki ang-idiye bölünüshi we xitayning iqtisad hem diplomatiye arqiliq özige terepdar toplishi arqiliq chüshendürgili bolidu”.

Bu maqalining aptori, hawaydiki sherq-gherb tetqiqat ornining aliy tetqiqatchisi déniy roy (Denny Roy) ziyaritimizni qobul qilip yollighan jawabida mundaq deydu: “Pütün dunya ghezzege köngül bölüp, Uyghurlarni tashlap qoydi désekmu bolmaydu. Bir qisim döletler xitay hökümitining Uyghurlargha élip bériwatqan qebih jinayetlirige sel qarimaydu, emma ghezzediki urush bashlan'ghandin kéyin bu diqqet sel aziyip qaldi. Xitay özining jinayetlirini yoshurushta muweppeqiyet qazinalmidi, emma köpligen hökümetlerni bu jinayetke köz yumushqa köndürüshte melum netije qazandi”.

Washin'gton shehiridiki “Uyghur tetqiqat merkizi” ning diréktori abdulhakim idris dunyadiki köp qisim döletlerning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha sel qarishidiki sewebler we xitayning buningda oynighan roli heqqide toxtaldi.

Maqalide körsitilishiche, xitayning Uyghurlargha élip barghan jinayetlirining ispati toluq. Emma xitay hökümiti “Siyasiy islam Uyghurlarni esebiy unsur, milliy bölgünchi, zorawan térrorchilargha aylanduruwetti. Ularni qet'iy özgertish kérek” dégenni kötürüp chiqip, dunyagha jar sélip keldi. Halbuki, xitay bu heriketni bashlighandin tartip türlük-tümen bahaniler bilen milyonlarche insanni türme-lagérlargha solidi, qul qildi, basqunchiliq qildi, öltürdi, yeni intayin yoshurun usulda irqiy qirghinchiliq yürgüzüp keldi. Bir yaqtin, iqtisad we diplomatiye jehettin zor tirishchanliq körsitip, bu jinayetlirini aqlashqa, köz boyashqa urundi.

Maqalide mundaq déyilgen: “Ispatlar shuni körsettiki, tutqun qilin'ghan Uyghurlar ichide ölgenler nahayiti köp. Xitay emeldarliri öltürgen Uyghurlar nechche minggha bérishi, hetta ghezze urushida öltürülgen pelestinliklerdinmu köp bolushi mumkin. Emma bu yerdiki perq shuki, ghezzediki xamas hökümiti urushta öltürülgen pelestinliklerning sanini ashurup élan qilishqa xushtar, xitay hökümiti bolsa türme-lagérda ölgen Uyghurlarning sanini jan jehli bilen yoshuridu we buningdiki gherizi éniq”.

Amérika kato institutining tetqiqatchisi mustafa aqyol (Mustafa Akyol) bu maqalide otturigha qoyulghan pikirlerge bir nerse déyelmeydighanliqini bildürüp: “Isra'iliye elwette köprek eyibliniwatidu, chünki qiliwatqanliri ashkara. Hemme adem uni körüwatidu. Emma xitayning qiliwatqanliri bek yoshurun, bek mexpiy” dédi.

Échinarliq yéri shuki, jenubiy yérim shardiki döletler, bolupmu ereb döletliri, afriqa döletliri, latin amérikasi döletliri xitayni qollawatqan bolup, b d t da ular san jehette üstünlükni igilep, amérika qatarliq démokratik döletlerni passip ehwalgha chüshürüp qoymaqta iken.

Tetqiqatchi déniy roy xitayni qollawatqan döletlerning emeliyette xitayning jinayitige shérik ikenlikini bildürüp mundaq deydu: “Eger xitayni qollawatqan shu döletler xitaygha bésim qilip, Uyghurlargha yürgüzülüwatqan qebih ziyankeshlikni toxtitishni telep qilsa idi, xitay bu siyasitige qayta qarap chiqip uni yumshitishqa mejbur bolatti. Emma u döletler bu mesilige sel qarighanche, xitaygha kélidighan bésim shunche az boldi. Shunga melum menidin éytqanda, u dölet hökümetlirimu bu jinayetke shériktur”.

Maqalide éytilishiche, xitay hökümiti jenubiy yérim shardiki döletler bilen munasiwitini yaxshilap, ularning awazi arqiliq özige kélidighan tenqid we bésimlarni azaytqan. U döletlerning köp qismi islam döletliri bolup, hökümetliri we islamiy teshkilatlarmu xitayning jinayitini qollighan. Mesxirilik yéri shuki, xitay hökümiti islam dinini “Meniwi késellik”, “Üch xil küch” ning menbesi dep qarighan, “Esebiylik” dégen sözning ornigha “Diniy esebiylik” dégenni ishletken we bu arqiliq islam dinini yoqitish gherizini ashkarilighan. Shundaq bolushigha qarimay, islam döletliri wekilliri we islam teshkilatliri xitaygha arqa-arqidin ziyaretke kélip, xitayning “Shinjang siyasiti” ni maxtighan. Xitay bu yerde qandaqtur “Üchinchi dunya ellirining hamiysi” boluwalghan bolup, pelestinni qollighan boluwélip, ereb dunyasining yaxshi körüshige érishken. Ereb-islam ellirining amérikani öch köridighan, xitayni dost köridighan en'enisimu buningda chong rol oynighan. Yene kélip, bu döletler xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushidin menpe'et élishni kütüp, xitayni toluq qollaydighan meydan'gha ötken. Xitay yene ottura sherq döletliridiki taratqular bilen hemkarliship, xitaygha paydiliq teshwiqatlarni qanat yaydurghan, gherb dunyasining kishilik hoquq tirishchanliqini “Siyasiy gherez” dep qarilighan. Xitayning bu taktikiliri ünüm bergen, Uyghurlargha hésdashliq qilidighan musulmanlar jem'iyitimu öz dölitidiki padishah-emirlerge boysun'ghan we arqidin ghezzediki musulmanlar üchün küresh qilish sépige atlinip, Uyghurlarni tashlap qoyghan.

Abdulhakim idris ependining bildürüshiche, gerche hazirqi ehwal shundaq bolsimu, Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishta jenubiy yérim shardiki döletlermu muhim rol oynaydiken.

Maqalide éytilishiche, hazir Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini inkar qilip, xamasni qollawatqan döletler xitay, rusiye, shimaliy koréye, iran qatarliq mustebit döletler guruhini shekillendürgen؛ ghezzediki urush bashlan'ghandin kéyin xitay birdinla isra'iliyege qarshi, yehudiylargha qarshi uchurlarni köplep tarqatqan. Yene bir jehettin, Uyghurlarni qollawatqan döletler amérika, en'giliye, kanada, gérmaniye, firansiye qatarliq démokratik döletler bolup, ular mustebit döletler guruhini tehdit dep qarap, ulargha qarshi birlik sep shekillendürmekte iken. Démek, bügünki künde kishilik hoquq mesilisi yéngi soghuq munasiwetler urushining bir qismigha ayliniwatqan bolup, emma ghezzediki musulmanlarni qoghdashqa jan pidaliq körsitiwatqan dunyaning, bolupmu musulmanlar dunyasining Uyghurlargha kelgende perwasiz bolushi, hetta xitay terepte turushi eng échinarliq bir mesilige aylinip qalghan.