Истанбулда “уйғурлар нөвәттә дуч кәлгән хирислар вә уни һәл қилиш йоллири” дегән темида йиғин ечилди

Ихтиярий мухбиримиз арслан
2018.08.28
Istanbulda-echilghan-Uyghur-akademi-yighinidin-bir-kurunush.jpg Истанбулда ечилған “уйғурлар нөвәттә дуч кәлгән хирислар вә уни һәл қилиш йоллири” дегән темидики йиғиндин көрүнүш. 2018-Йили 25-авғуст, түркийә.
RFA/Arslan

Мәркизи истанбулға җайлашқан уйғур академийәсиниң уюштуруши билән 25-авғуст шәнбә күни истанбулда “уйғурлар нөвәттә дуч кәлгән хирислар вә уни һәл қилишниң йоллири” дегән темида илмий муһакимә йиғини ечилди.

Бу йиғин истанбулниң мәлум меһманханисиниң йиғин залида хәлқ аммисиға йепиқ һаләттә өткүзүлгән болуп, йиғинға түркийә вә дуняниң охшимиған җайлирида тәтқиқат билән шуғуллиниватқан уйғур доктор, профессорлар, дини алимлар, зиялийлар, журналистлар вә тәтқиқатчилардин болуп 60 киши қатнашти.

Йиғинда, нөвәттә уйғурлар дуч келиватқан җаза лагерлири мәсилиси, кимлик, миллий маарип, диний чәклимиләр, мәдәнийәт бузғунчилиқи, уйғурларниң мәвҗутлуқи қатарлиқ бир йүрүш җиддий мәсилиләр вә уларниң һәл қилиш йоллири үстидә тәтқиқатчилар өзлири тәйярлап кәлгән доклатлирини оқуп өтти.

Йиғин үч бөлүмдин тәркиб тапқан болуп, биринчи бөлүмдә уйғур маарипи вә ана тили дуч келиватқан хирислар, иккинчи бөлүмидә уйғур миллий кимлики дуч келиватқан хирислар, үчинчи бөлүмдә уйғур миллий мәвҗутлуқи дуч келиватқан хирислар тоғрисида тәтқиқатчилар доклатлар сунди. Кейин уйғурлар йолуққан мәвҗут еғир мәсилиләргә тақабил туруш тәдбирлири һәққидә юмилақ үстәл музакириси вә муһакимиси елип берилди. Бу музакиридә, уйғурларни кризистин қутулдуруш тоғрисидики чариләр оттуриға қоюлди, йиғин ахирида хуласә доклати елан қилинди.

Йиғинда түркийә әгә университети профессори алимҗан инайәт “муһаҗирәттики ана тилни қоғдаш һәққидә қилишқа тегишлик хизмәтләр”, қирғизистандин кәлгән профессор сәйпулла абдуллайеф “муһаҗирәттики аилә маарипи һәққидә қилишқа тегишлик хизмәтләр”, қазақистандин кәлгән профессор алимҗан һәмрайеф “һазирқи заман уйғур әдәбияти дуч келиватқан хирислар”, америкидин кәлгән доктор қаһар барат “уйғурларниң ана тил вә мәвҗутлуқини қоғдаш һәққидә қилишқа тегишлик хизмәтләр”, профессор абдурешит җелил қарлуқ “вәтән ичи-сиртида уйғур кимлики вә мәдәнийитини сақлап қелиш һәққидә қилишқа тегишлик зөрүр хизмәтләр”, профессор варис чаған “уйғурлар тарихта дуч кәлгән миллий кризислар вә униңдин қутулуш җәрянлири” дегән темиларда вә йәнә әркин сидиқ, руқийә турдуш қатарлиқ мутәхәссисләрму һәр хил темиларда доклат бәрди.

Йиғинда йәнә әнқәрә һаҗитәппә университетиниң дотсенти әркин әкрәм “мустәмликигә учриған милләтләрниң миллий мустәқиллиқ йоллири һәққидә муһакимә”, уйғур паалийәтчи илшат һәсән “хитайниң һазирқи вәзийити вә уйғурларниң тәйярлиқи”, доктор мәмитимин әла “вәтән ичи вә сиртидики уйғурларниң роһи чүшкүнлүкигә қарши тәдбирләр”, доктор шәвкәт насир “ нөвәттики шәрқий түркистан тәшкилатлири вә актип уйғур паалийәтчиләр оттурисидики ихтилаплар вә уларни һәл қилишниң чарилири”дегән темилардиму доклат сунди.

Йиғинда йәнә шәрқий түркистан тәшкилатлар бирлики рәиси һидайәтулла оғузхан қатарлиқ бир қанчә тәшкилат рәһбәрлири сөз қилди.

Доктор әркин әкрәм сөзидә, уйғурларниң һазирқи әһвали тоғрисида тохтилип, уйғурлар дуч келиватқан әһвални “миллий паҗиә” дәп ипадилиди вә уйғурларниң йоқилиш хәвпигә дуч кәлгәнликини билдүрди.

Доктор әркин әкрәм сөзидә йәнә, уйғурларниң бу хил хәвпләргә тақабил турушниң йоли уйғурларниң билим елиши вә әқил-тәпәккурини ишқа селиштин ибарәт икәнликини ипадилиди.

Доктор қаһар барат әпәнди, чәтәлләрдики уйғурларниң йоқ болуп кәтмәслики үчүн “уйғур араллири қуруш вә бу аралда уйғур тили, дини, мәдәнийәт-өрүп-адәтлирини сақлаш үчүн пәрзәнтләрни уйғур тили вә қиммәт қарашлири билән йетиштүрүш”ни тәкитлиди.

Доктор атавулла шәһяр, хитайниң уйғурларни ассимилятсийә қилиш сияситини хәлқара җамаәткә кәң аңлитиш хизмити елип бериш керәкликини шундақла чәтәлләрдә олтурақлишип қалған уйғурларни күчкә айландуруш, тәшкилатларни қоллаш вә уларниң хизмәт қилиш қабилийитини ашуруш керәкликини тәкитлиди.

Йиғин ахирида профессор алимҗан инайәт хуласә доклатидин муһим нуқтиларни оттуриға қойди.

У мундақ деди: “муһаҗирәттики 3-әвлад уйғур пәрзәнтлириниң ана тилини қоғдап қелиши, уйғур кимликини күчләндүрүш бу қетимқи йиғинимизниң әң муһим нуқтилиридин бири болди. Униңдин башқа йәнә иттипақлишиш, бирлишиш, һәмкарлишиш-һазир чәтәлләрдә яшаватқан уйғурлар арисидики зөрүр вә еһтияҗлиқ иш болғанлиқи үчүн бу йиғинда әң тәкитләнгән мәсилиләрдин бир болди. Бирләшкәндә, иттипақлашқанда күч һасил қилғили болиду, вә бу күч болмай туруп биз тилимизни миллий кимликимизни вә миллий мәдәнийитимизни сақлап қалалмаймиз. Бу йиғинда оттуриға қоюлған йәнә бир муһим пикирләрдин бири, уйғур хәлқиниң авазини дуняға аңлитиш. Йәнә бир муһим нуқта болса, шәрқий түркистанда болуп өткән җинайәтләрни, дөләт террорлуқини мунасивәтлик хәлқаралиқ қанун органлириға әрз қилиш, шикайәт сунуш. Мушу басқучлар арқилиқ уйғур хәлқини һазир дуч келиватқан еғир боһрандин қутулдурушқа тиришчанлиқ қилиш”.

26-Авғуст йәкшәнбә күни йәнә уйғур академийәсиниң уюштуруши билән “уйғурлар нөвәттә дуч кәлгән хирислар вә уни һәл қилишниң йоллири” дегән темида аммиви очуқ муһакимә йиғини ечилди. Бу йиғинға истанбулда яшаватқан уйғурлар вә уйғур оқуғучилардин болуп көп санда киши қатнашти. Йиғинда, уйғур академийәсиниң иҗраийә рәиси абдулһәмит қарахан, профессор алимҗан инайәт, доктор қаһар барат, дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси доктор әркин әкрәм, илшат һәсән, қазақистан вә қирғизистандин кәлгән тәтқиқатчилар сөз қилди, ахирида оқуғучиларниң сориған соаллириға җаваб берилди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.