Analizchilar chén chüen'goning Uyghur weziyitini jiddiy körsitishtiki meqsiti heqqide toxtaldi
2017.02.24

14-Féwral yüz bergen xoten guma pichaqliq hujumidin kéyin, da'iriler rayonda kücheytken qattiq basturush siyasiti xelq'araning xitayning Uyghur siyasiti we rayon weziyitige bolghan diqqitini yene kücheytti. Analizchilarning qarishiche, chén chüen'goning muqimliqni ziyade tekitlep, tümen kishilik esker bilen heywe körsitish, idé'ologiye saheside térrorluqqa zerbe bérish teshwiqatini kücheytishide, xitay merkiziy hökümitige rayon weziyitini jiddiy körsitip, özining muhimliqini tekitlesh, Uyghur diyarini qarshiliq köpeygen tinchsiz rayon qilip körsitip, Uyghurlargha qaritilghan milliy basturush siyasitini qanuniy asasqa ige qilish we herbiy küch arqiliq heywe körsitip, Uyghurlar meniwiy, maddiy hoquq teleplirini otturigha qoyalmaydighan weziyet shekillendürüsh qatarliq köp xil meqsetler bolushi mumkin iken.
Xitay xelq torining 23-féwraldiki sanida 22-féwral charshene küni Uyghur aptonom rayonluq partkomning téléfon-téliwiziye yighini échip, pütkül Uyghur rayoni boyiche, muqimliqni qoghdashni aldinqi wezipe qilip, herqaysi hökümet organlirida ishlewatqan xizmetchilerdin bölgünchilik we térrorluq idiyisige qet'iy qarshi turushni telep qilghan. Yighinda yene hökümet kadirlirigha qaritilghan nazaretning kücheytilgenlikini tekitlep, döletning birliki, milletler ittipaqliqi, diniy tinchliq we jem'iyet muqimliqi idiyisige emel qilmighanlarning qattiq agahlandurulghanliqi heqqide xewer bérildi.
Ötken hepte yeni 14-féwral xotenning guma nahiyiside yüz bergen 3 Uyghurning 5 neper xitay puqrasini pichaqlap öltürüsh weqesidin kéyin, Uyghur weziyiti jiddiyleshken bolup, da'iriler 16-féwraldin 18-féwralghiche xoten, qeshqer, ürümchi qatarliq sheherlerde qoralliq saqchi eskerlerning broniwik, tanka, oq ötmes aptomobillarning himayiside kochida heywe körsitish, térrorluqqa qarshi qesemyad yighinliri ötküzüsh qatarliq pa'aliyetlerni élip bérip hemme jayda muqimliqni tekitligen idi.
Uyghur diyarida dawamlishiwatqan bu xil jiddiy weziyet, ötken heptidin buyan xelq'ara taratqularning diqqet nuqtisigha aylandi. Bu heqtiki maqale-analizlardin 22-féwral charshenbe küni awstraliyidiki lowi inistitoti tetqiqat merkizi namliq xelq'ara siyasiy weziyet tetqiqat orginining tor békitide tetqiqatchi mikayil klark teripidin yézilghan “Qattiq zerbe we güldurmamidek küch: béyjingning shinjangda herbiy küchini namayen qilishi” namliq maqalide, 14-féwral xoten guma pichaqliq hujumidin kéyin Uyghur diyarida dawamlishiwatqan qattiq zerbe bérish herikitige baha bérilip, xitay hökümitining 2009-yili ürümchide yüz bergen Uyghurlarning 5-iyul naraziliq herikitidin kéyin, Uyghurlargha qaratqan basturushini eng qattiq halette yürgüzüwatqanliqi otturigha qoyulghan.
Maqalide, da'irilerning Uyghur rayonida élip bériwatqan basturush siyasitining sewebi xitayning ichki qismidiki weziyet we xelq'ara weziyet nuqtisidin tetqiq qilinip 3 jehettin izahlan'ghan.
Aptor öz qarishini otturigha qoyup, 1-din kompartiye rehberlikidiki xitay dölitining “Térrorluqqa zerbe bérish” ni bahane qilip, Uyghur rayonining siyasiy we jem'iyet muqimliqigha kapaletlik qilmaqchi boluwatqanliqi,
2-Din islam dinigha bolghan étiqadni rayondiki Uyghur xelqi bilen xitay hökümiti ottursidiki küresh we tosalghuning sewebi dep qarap, Uyghurlarning diniy étiqadigha bolghan kontrolluqni kücheytishke urunuwatqanliqi, buning emeliyette xitay re'isi shi jinpingning meqsiti ikenliki,
3-Din,xitay hökümitining chet'ellerdiki radikal islam teshkilatliri bilen xitay hökümitining siyasitige naraziliqi sewebidin yüz bergen Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini öz-ara baghlashqa urun'ghanliqi, bolupmu, 2001-yildiki 11-séntebir weqesidin kéyin, özining Uyghurlargha qaratqan milliy siyasitidiki basturushni, xelq'ara térrorluqqa qarshi heriketni bahane qilip aqlashqa urunuwatqanliqini otturigha qoyghan.
Ötken heptidin buyan chet'ellerdiki xitay démokratliri tor béketliridimu, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti we 14-féwral xoten guma weqesidin kéyin, Uyghur diyaridiki emeldar chén chüen'go teripidin muqimliqni qoghdash ziyade tekitlinip, qoralliq saqchi we eskerlerdin terkib tapqan tümen kishilik qoshunning xoten, qeshqer, ürümchi kochilirida éghir qorallarning himayiside xelqqe heywe körsitishi, Uyghur diyarining herqaysi jaylirida ammiwi heriket tüsini alghan muqimliqni qoghdash, térrorluq herketlirige zerbe bérish herikiti qozghalghanliqi heqqide analizlar élip bérildi.
Xitay weziyet analizchiliridin béyjing bahari zhurlinining bash muherriri obzorchi xu ping we nyuyork sheher uniwérsitétining siyasiy penler oqutquchisi proféssor shiya ming ependilerning qarishiche, Uyghur diyarida weziyetning bu qeder jiddiylishishige shi jinping hökümitining Uyghur rayonining muqimliq mesilisini öz hökümranliqini saqlap qélishta hel qilghuch amil dep ensirishi we yéngi emeldar chén chüen'goning Uyghur weziyitining muqimliq mesilisini bahane qilip, xitay merkizi hökümitige özini ispatlash we téximu yuqiri mertiwige ige bolush tamasini emelge ashurush qatarliq köp amillar seweb bolghan.
Xu ping mundaq dédi: “Men chén chüen'goning 14-féwral xoten guma weqesidin kéyin élip barghan qattiq zerbe bérish herikitige heyran qalmidim. Sewebi xotende yüz bergen 3 Uyghurning eng iptida'iy qoral pichaq bilen hujum ilish herikitini bahane qilip, bu xil tümen kishilik saqchi, eskerler arqiliq heywe körsitish, muqimliqni tekitlep, diniy radikalliqni bahane qilip, pütkül Uyghur diyarida jiddiy keypiyat peyda qilish, chén chüen'goning rayondiki ornini mustehkemlesh, hetta téximu yuqiri mertiwige érishishi üchün paydiliq. Bularning hemmisige Uyghur rayonining xitay merkizi hökümiti üchün muhim istratégiyilik orun ikenliki seweb bolghan.”
Xu ping, Uyghur diyarigha teyinlen'gen xitay emeldarlirining tarixtin buyan rayonning muqimliqini bahane qilip, xitay merkizi hökümitini öz iradisige boysundurup kelgenlikini emeliy misallar arqiliq mundaq bayan qildi: “ Uyghur rayonining muqimliqidin ensiresh kompartiye hakimiyetni qolgha alghan kündin bashlandi. Emma 2009-yildiki 5-iyul ürümchide yüz bergen Uyghurlarning naraziliq herikitidin kéyin, buxil ensiresh téximu kücheydi. Sewebi, xitayda yéqinqi 30 yilliq iqtisadiy tereqqiyatida Uyghur diyaridin chiqiwatqan néfit, tebi'iy gaz, kömür qatarliq yer asti bayliqlirigha tayinip qalidighan weziyet shekillendi. Eger rayonda Uyghurlarning naraziliq we qarshiliq heriketliri seweblik muqimsizliq yüz berse, xitay iqtisadiy weyran bolush xewpide qalidu. Mana bu mesile wang léchüen dewridin bashlap Uyghur diyarigha teyinlen'gen herqandaq xitay emeldarning rayonda muqimliqni saqlashni bahane qilip, xitay merkizi hökümitini öz rayigha béqinduridighan weziyetni shekillendürdi. Wang léchüen, jang chünshyenler xitay merkizi hökümitining bu ajizliqidin paydilan'ghan idi, hazir chén chüen'gomu muqimliqni qoghdashni bahane qilip, özini körsitish, téximu yuqiri imtiyazgha ige bolush arzusini ashkara ipadilidi. Shunga u, xoten gumida yüz bergen 3 Uyghurning pichaqliq hujum weqesini bahane qilip, échilish aldida turghan 19-qurultaydin ilgiri özining Uyghur diyarining muqimliqini saqlashta xizmet qiliwatqanliqini ispatlap, téximu muhim mertiwige érishishke urunuwatidu.”
Shiya ming mundaq dédi: “ Shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin buyan öz reqibi ju yüngkang, bo shileylerni tazilidi, emma, Uyghur diyarining muqimliqidin ensirishi seweblik parixorluq we qattiq basturush bilen eyiblen'gen wang léchüenning qilmishlirigha köz yumdi. 2010-Yildin kéyin rayon'gha teyinlen'gen emeldar jang chünshenmu muqimliqni qoghdashni bahane qilip, Uyghur diyarida qattiq basturushni kücheytken idi. Lékin bultur, Uyghur aptonom rayonluq partkom torida yüz bergen shi jinpingni istipagha chaqirish xéti seweblik jang chünshendin ensirigen shi jinping uning ornigha öz yéqini chén chüen'goni teyinlidi. Mushundaq shara'itta, shi jinping we xitay merkizi hökümitining ishenchi we étiwarigha érishish arzusida boluwatqan chén chüen'goning Uyghur weziyitini xitay merkizi hökümitige jiddiy qilip körsitip, özini rayonning muqimliqini qoghdashta xizmet körsetken qilip körsitip téximu yuqiri emel tamasida bolushi muqerrer ehwal.”
Proféssor shya ming ependi yene, chén chüen'goning bu xil qattiq qol basturushi Uyghur weziyitini téximu jiddiyleshtürüp, xitay hökümiti üchün paydisiz weziyet élip kélighanliqini agahlandurup mundaq dédi: “Uyghur diyarining yéngi emeldari chén chüen'go kelgendin buyan, u, muqimliq we diniy radikalliqqa zerbe bérishni tekitlep, Uyghur diyarining weziyitini jiddiy körsitip, béyjing da'irilirige özining Uyghur rayonining muqimliqini saqlashta töhpe qoshuwatqanliqini ispatlimaqchi boldi. Emma weziyet mushundaq dawamlashsa, qattiq basturush siyasiti Uyghurlarning naraziliqini kücheytip, rayonning muqimliq weziyiti kontrolluqtin chiqip kétidighan weziyet shekillinidu. U chaghda, Uyghur diyarida yüz bergen qarshiliqlar téximu köpiyip, rayondiki xitay köchmenliride öz bixeterlikidin ensireydighan, xitay we chet'el shirket-karxanilirining rayon'gha meblegh sélishi aziyip, xitayning iqtisadiy éghir tehditke uchraydighan, axirqi hésabta xitay hökümiti Uyghur diyarini peqet herbiy küchi we qoralliq basturushqa tayinip tutup turushqa mejbur bolidighan weziyet shekillinidu. Mana bu eng xeterliki.”