“Kök böre” ler“Ejdihaning pushti” bolalamdu?

Lop nahiyesi dol baziridiki medeniyet tenterbiye meydanida kent ahaliliri shir oyuni oynawatqan körünüsh. 25-Noyabir, lop nahiyesi

Yéqinqi mezgillerde Uyghur élidiki herqaysi sheher we yézilarda xitayning chaghan bayrimini tebriklesh pa'aliyetlirining pewqul'adde ewj alghanliqi melum bolmaqta. Bolupmu, qeshqer, xoten qatarliq Uyghur nopusi zich jaylashqan rayonlarning pütünley xitay medeniyiti eks ettürülgen bézekler bilen bézilip, qarimaqqa xitay sheherlirigila oxshap qalghan haliti kishini échindurmaqta.

Xitay hökümitining orunlashturushi bilen kocha-koylar, baghchilar, idare-jem'iyet we méhmanxana qatarliq ammiwi sorunlar ejdiha shekillik bézekler bilen qaplan'ghan, Uyghur xelqi bolsa xitaylarning ejdiha ussuli, shir ussullirigha séliniwatqan,  Uyghur baliliri mejburiy halda xitay tilida “Biz ejdiha pushti” we “ Xu'angdi ewladi” dégendek sözlerni qiliwatqan sin-filimlirimu xitay tor sehipiliride keng tarqalmaqta.

Köz aldimizdiki bu menziriler shuni eks ettüriduki, xitay hökümiti chaghan bayrimini tebriklesh bahanisi bilen ejdiha, panus we tügre qatarliq xitay medeniyitining wekil xaraktérlik amillirini Uyghurlargha téngish arqiliq, “Jungxu'a milliti ortaq kimliki” yaritish, Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitishni meqset qilghanliqini körüwélish qiyin emes.

Ejiba xitay hökümitining Uyghurlargha xitay medeniyitining simwolluq belgilirini zorlap téngishi bilen Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitishi otturisida qandaq baghlinish mewjut?

Aldi bilen, xitay hökümitining Uyghurlarni assimilyatsiye qilish qedimini tézlitish üchün Uyghurlargha xitay kimlikini téngish taktikisining mahiyitini chüshinishimiz kérek. Elwette, xitay hökümiti bu mesilini melum qanuniy asasqa ige qilip körsitish üchün yalghan pakitlarni oydurup chiqirishqa éhtiyajliq bolidu.

Jem'iyetshunasliq ilmide ortaq irqdashliq, qandashliq we uruqdashliqqa oxshash amillar bir döletning milliy kimlikini teshkil qilidighan muhim shertler dep qarilidu. Meyli étnik kélip chiqishi bolsun yaki medeniyet qatlamliri jehettin bolsun, xitay milliti bilen héchqandaq ortaqliqi bolmighan Uyghurlargha xitay döliti kimlikini téngish meqsitige yétish üchün, xitay hökümiti yene özining aditi boyiche yalghan tarix yasash hiylisini qollan'ghan. 

“Ejdiha” totémi nechche ming yillardin buyan xitay ejdadliri choqunidighan bir türlük simwol bolup kelgen, emma xitay impératorliri qedimki dewrlerdin bashlapla “Ejdiha” totémini öz hakimiyitini mustehkemlesh üchün xizmet qildurup kelgen we bügünki künlükte uni xitay dölitining milliy kimliki bilen tengdash orun'gha qoyup kelmekte. Buning del eksiche, Uyghurlar özlirining rohiy dunyasi we turmushida muhim orun tutup kelgen “Böre totémi” ni yawlarning hujumidin qoghdinidighan we xitay assimilyatsiyesige qarita bir türlük simwolluq qarshiliq süpitide tonup kelgen.

Uyghur qatarliq türkiy milletlerni xen milliti bilen bir qatargha qoyup “Xu'angdi ewladi” (炎黄子孙) yaki “Ejdiha pushti” (龙的传人) dep atash hadisisini-meyli gomindang milletchi partiyesi bolsun yaki xitay kommunist partiyesi bolsun özlirining sherqiy türkistan zéminida yürgüzüp kéliwatqan mustemlike siyasitini küchke ige qilish we Uyghurlarni assimilyatsiye qilish meqsiti üchün qollinip kelgen wasite dep qarashqa bolidu. Halbuki, Uyghur xelqi “Ejdiha pushti” yaki“Xu'angdi ewladi” dégendek namlarni haqaret dep bilip, esla qobul qilmay kelgen we xitay hökümetlirige izchil qarshiliq bildürüp kelgen. Bu heqte eyni waqittiki“ Qeshqer shinjang géziti” ning 1947-yil, 7-yanwar sanigha bésilghan “Türk oghli” imzasida yézilghan bir parche obzor maqalisini misal qilip ötüsh mumkin:

“Iza tartmighan epsane konsért bazardin chiqsun” namliq témidiki obzorda, wu jungshinning ölkilik hökümetke bashliq bolup teyinlen'gendin kéyin Uyghur xelqining xitay assimilyatsiyesige mejburliniwatqanliqidek weziyetke duch kelgenliki otturigha qoyulghan we Uyghur xelqining meydanida turup qattiq reddiye bérilgen. Obzorning tepsiliy mezmunida eyni waqitta Uyghurlarni “Xu'angdi ewladi (xen milliti ewladi), neslinglar xitaylar bilen bir” deydighan epsanilerning bazargha sélin'ghanliqi we bu mezmun yerkent wilayetlik Uyghur uyushma sanayi nefisesi teripidin oynalghan sehne esiride eks ettürülgenliki bayan qilin'ghan.

Xitay da'irilirining yéqinda yene Uyghur élidiki edebiyat-sen'et, ma'arip we tarix-arxé'ologiye saheliride“Ejdiha” simwoli yaritip, Uyghurlarning tarixi we medeniyitini burmilashqa urunushtek qara niyiti qayta otturigha chiqti. Bulardin körünerlik bolghanliri Uyghur rayonidin qéziwélin'ghan atalmish “Dölet göhiri” namida saqliniwatqan bir qisim arxé'ologiyelik medeniyet buyumlirining birdinla hemmisining üstide “Ejdiha” süriti bolghan maddiy yadikarliqlar namida jakarlinip, küchep teshwiq qilinishi diqqet qozghimaqta.

Bulardin birqanche örneklerni misalgha élip ötüshke toghra kélidu. Atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonluq muzéyning 2024-yil, 9-féwral ündidar tor supisida élan qilin'ghan yazmisida, yéqinqi yillardin buyan Uyghur élidiki arxé'ologiye xadimlirining ejdiha téma qilin'ghan zor miqdardiki medeniyet yadikarliqlirini qéziwalghanliqi xewer qilin'ghan. Xewerde yene altun, mis, yaghach, yipek, sapal, far-fur we qashtéshi qatarliq matériyallardin yasalghan tarixiy yadikarliqlarning hemmiside ejdiha obrazi intayin janliq halda gewdilendürülgenliki tekitlen'gen. Qézilma yadikarliqlar qarasheher, niye, qorghas we sanji qatarliq jaylardin qéziwélin'ghan bolup, kemer toqisi, mis körgü (eynek), tash abide, far-fur texse qatarliqlarni öz ichige alidiken. Xitay da'iriliri medeniy yadikarliqlarda ejdihaning téma qilinishi ottura tüzlenglik depne aditining gherbiy rayon medeniyitige tesir körsetkenlikining ipadisi dep élan qilghan. Ular yene ejdiha obrazining eyni waqittiki xen sulalisi merkiziy hökümitining gherbiy rayondiki 36 beglikni bashqurghanliqi we ottura tüzlenglik bilen gherbiy rayonning qoyuq iqtisadiy munasiwet ornatqanliqini ispatlap béreleydighanliqini teshwiq qilmaqta.

Bu qézilma yadikarliqlar 1975-yili we 1995-yili arisidiki dewrlerde qézilghan we munasiwetlik doklatlar alliburun élan qilin'ghan tursa , néme üchün aridin xéli yillar ötkende, u yadikarliqlarning yüzide ejdihaning resimi bar ikenliki xewiri qayta tarqitilidu?

Xitay da'irilirining Uyghur rayonidin tépilghan medeniy yadikarliqlirigha “Ejdiha tamghisi” ni urushi mahiyet jehettin alghanda, shi jinpingning “Jungxu'a milliti ortaq kimliki” yaritish siyasitini qollash we kücheytish meqsitide élip bérilghan neyrengdin ibaret. Emeliyette Uyghur zéminidin bayqalghan medeniyet miraslirida ejdiha obrazining körülüshi xitay da'iriliri teshwiq qilghinidek xitay medeniyitining tesiridin bolghan emes. Bu heqte ilgiri arxé'ologlar we tarixchilar izahat bérip ötkenidi. Mesilen, arxé'olog abduqeyyum xoja ependi “Shinjang medeniyiti zhurnili” ning 1998-yilliq, 2-sanida élan qilghan maqaliside, 1959-yili teklimakandiki niya xarabiliqidin qéziwélin'ghan yadikarliqlar heqqide tepsiliy melumat bérip, bu jaydin tépilghan buyumlar arisida ejdiha obrazi chüshürülgen bir qisim buyumlarning barliqini, emma bu obrazning oxshimighan medeniyetlerde körülidighanliqi we simwolluq menisimu oxshimaydighanliqini izahlap ötken. Mesilen, hemzekke (kök renglik paxta rext) bésilghan ejdiha resimi budda dinidiki su ilahining simwoli bolup, udunda yashighan ejdadlirimiz budda dinigha étiqad qilghan zamanlarda, adem siyaqidiki shir, ayal ilah, su ilahi qatarliqlar mezmun qilin'ghan budda dini riwayetlirini özlirining bedi'iy mahariti arqiliq hemzekke bésip chiqirip, budda dinini téximu obrazlashturup teshwiq qilghaniken.

Yadikarliqlar arisidiki mis körgü we kemer toqisigha kelsek, bulardin bir qisimliri yerlik mehsulatlar bolsa, yene bir qismi türlük yollar bilen ottura tüzlengliktin tarqalghanliqi éniq. Bu heqte shiwétsiyelik arxé'olog folk bérigman (Folk Bergman) “Shinjang arxé'ologiyesi” namliq kitabida, 1934-yilliri özining junggo-shiwétsiye arxé'ologiyelik tekshürüsh etriti bilen birlikte élip barghan qézip-tekshürüshler jeryanida kiroran qedimki shehiri we lopnur chöllüki rayonidimu köp sanda tuch we mistin yasalghan,  üstige xitayche xet yaki haywan resimliri chüshürülgen eyneklerning tépilghanliqini tilgha alghan. Tekshürüsh netijisige asasen, tuch we mis körgülerning xen sulalisi yadikarliqlirida köp uchraydighan buyumlar ikenliki, ularning ottura tüzlenglik rayonida ishlen'genliki we shu jaydin keltürülgenliki melum bolghan. Bérgmanning izahlishiche, belbagh toqisimu yaylaq milletlirige xas medeniyet bolup, honlar bilen bolghan medeniyet warisliqining bir türlük ipadisi iken. Emma bérgman qézilma yadikarliqlarning ichide yene bir türlük kemer toqilirining xen sulalisige a'it bolup, eskerlerning qoral-yaragh türlirige tewe bolushi perezge yéqin ikenlikini bildürgen.

Uyghur xelqi qedimdin buyan ottura asiya tupraqlirida yashap kelgen türkiy xelqtur. Bu nuqtidin éytqanda, Uyghurlarning  xitay ejdadliri téwin'ghan “Ejdiha” totémigha emes, belki “Kök böre” totémigha mensup qedimiy millet ikenliki dunyagha ayan bir heqiqet. Türkiy milletler qedimdin tartip yashash iqtidari küchlük bolghan börini qutquzghuchi, yol körsetküchi rehber süpitide özlirige simwol qilip kelgen we  börining alahidilikini bir milletning tarix sehniside put tirep turalishidiki muhim xususiyet dep tonup kelgen. Böre gerche epsaniwi obraz bolsimu, türkiy milletler xewpke we kiriziske yoluqqanda, özlirining mewjutluqini saqlash we küreshke chaqirish idiyesini böre obrazi arqiliq ipadilep kelgen.

Shuni éytish kérekki, xitay hökümitining Uyghurlargha “Ejdiha pushti” namini téngishi bilen Uyghurlar hergizmu xitayning pushti bolup qalmaydu.Gerche Uyghurlar zulumgha ochuq-ashkara qarshi turalmisimu, süküt ichide simwolluq wasitiler bilen qarshiliq körsitip kelgen. 2007-Yili shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilin'ghan, ma dajéng, shu jyenying aptorluqidiki “Sherqiy türkistan döliti xam xiyalining berbat bolushi” namliq kitabta, ötken esirning 80-90-yillirida sherqiy türkistanda yüz bergen bir qisim musteqilliq, erkinlik üchün élip bérilghan bir qisim namayishlarda kök böre süriti chüshürülgen bayraqlar we kök böre namida qurulghan azadliq teshkilatliri pan'islamizm we pantürkizm idiyesining tesiridin bolghan dep körsitilgen. “Kök böre” Uyghurlar üchün zulum we tajawuzchiliqqa qarshi küreshning, shundaqla musteqil dölet qurushning simwoli hésablan'ghan bolsa, xitaylar üchün bir tehdit we qorqunchtin ibaret, xalas.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.