“Kopiratip” larning qayta tirilishi we Uyghurlarning tupraq heqqi

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning 17-marttiki xewiride, 2024-yili Uyghur aptonom rayonluq “Teminlesh, sétish hemkarliq kopiratipi” sistémisi yéngidin kent derijilik teminlesh-sétish mulazimet ponkitidin 500 ni quridighanliqi xewer qilin'ghan. Xewerde yene 120 teminlesh-sétish kopiratiplirining özgertip qurulush bilen teng iqtidarining yuqiri kötürülidighanliqi déyilgen.

 “Kopiratip” , “Kolléktip igilik” qatarliq ibariler ötken esirning 50-yilidin 70-yilighiche ariliqta tughulghanlar üchün natonush ibariler emes. Shundaqla bu ibariler shu dewrni yashap baqqanlar üchün acharchiliq, namratliq we qabahettin bashqa bir menisi bolmighan qara künlerdur. Gerche kishiler bu qara künlerni ötken esirning 80-yilliridin bashlap asta-asta estin chiqirishqa bashlighan bolsimu, emma “Kopiratip”, “Kolléktip igilik” ler Uyghurlarning turmushidin pütünley ghayib bolghan bolmastin, bir mezgil “Sükütte qalghan”, xalas!

Atalmish “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq teminlesh-sétish hemkarliq kopiratipi” 1950-yili “Shinjang ölkilik hemkarliq ishlirini bashqurush idarisi” namida qurulghan. 1956-Yili andin öz namini “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq teminlesh-sétish hemkarliq kopiratipi” qilip özgertken. Mezkur kopiratip, Uyghur élide élip bérilghan atalmish “Yer islahati” da déhqanlarning qolidiki yerlerni “Kolléktip igidarchiliq qilish” namida tartiwélishta halqiliq rol oynighan. Nurghunlighan Uyghur déhqanliri mezkur kopiratip teripidin yerliri tartiwélinip, eyni dewrdiki bingtüen igilikidiki atalmish dölet karxanilirida ishlemchi bolushqa mejbur bolghan. Mesilen, öktebir tiraktor zawuti, 1-awghust polat-tömür shirkiti, 1-iyul paxta toqumichiliq fabrikisi, un zawuti, yung toqumichiliq fabrikisi… wehakazalargha Uyghur diyarining herqaysi jayliridin ishlemchilikke kelgen we olturaqliship qalghan Uyghurlar, del buning tipik misalidur.

Yuqiriqilardin shunisi melumki, yéqinqi yillarda Uyghur élide kopiratiplarning “Qayta tirilishi” diqqet qilishimizgha tégishlik muhim ishlarni biri hésablinidu. Chünki Uyghur irqiy qirghinchiliqining yüz bérish jeryani bilen kopiratip tüzümining “Tirilish” jeryani oxshash waqitqa toghra kélidu. Bundaq bolushi sewebsiz emes, elwette!

Biz bu sewebni éniq chüshinish üchün aldi bilen xitay yéngidin qurmaqchi bolghan “Kent derijilik teminlesh-sétish mulazimet ponkiti” ning xizmet funksiyesige qarap baqayli. Xitayning hökümet uchur menbeliride “Yéza derijilik teminlesh we sétish hemkarliq kopiratiplirining mulazimet funksiyesi: yéza igilik ishlepchiqirish mulazimitini tereqqiy qildurush we yerlerni ötküzüwélishni merkez qilidu. Déhqanchiliqtiki térish we yighiwélishtin tartip, pishshiqlap ishlesh, marka qoyush we sétip chiqirishqiche munasiwetlik bolidu” déyilgen.

Derweqe, Uyghur élide qurulmaqchi bolghan 500 dane “Teminlesh-sétish kopiratipi” ning nishani yenila Uyghur déhqanlirini yerliridin ayrish déyishke bolidu.

Xitayning 13-besh yilliq pilani mezgilide pütkül Uyghur élide déhqanlarning qolidin tartiwélin'ghan yerlerning kölimi bir milyon modin ashqanidi. Bu dewrde Uyghur élidiki déhqanchiliq kopiratiplirining sani 28 minggha yetken bolup, kopiratiplargha eza qilin'ghan déhqanlarning sani 1 milyon 806 ming 100 bolup, déhqanlar omumiy sanining 38 pirsentini igiligen.

Xitayning 13-Besh yilliq pilani Del 2016-yilidin 2020-yilighiche yürgüzülgen bolup, bu waqit oxshashla milyonlighan Uyghurlar jaza lagérlirigha qamalghan, yoqitilghan, Uyghur déhqanlirining yerliri mejburiy tartiwélin'ghan, tutqun qilin'ghan, lagérgha qamalghan, yötkep ishqa orunlashturush namida öy-makanliridin kolléktip köchürülgen waqitlar idi. Démek, yuqiriqi xitay istatistikisida tilgha élin'ghan yerliridin ayrilghan ikki milyon'gha yéqin déhqanlarning mutleq köp qismi Uyghurlar ikenlikide gep yoq! shundaqla bu déhqanlarning bügünki qismetliri xitay ölkiliridiki Uyghur aqqunliri, xitay karxaniliridiki qul ishchi, lagér, türmilerdiki siyasiy jinayetchi. . . Wehakazalardin ibaret. Téximu muhimi, bu déhqanlarning qismetliri shexs bilenla cheklen'gen bolmastin, ularning a'ilisi, perzentliri we pütkül Uyghur jem'iyitining zor kölemlik buzghunchiliqqa uchrishi bilen chemberchas baghlan'ghan.

Démek, xitay hökümiti Uyghur élide kopiratiplarni köpeytip qurush arqiliq Uyghur déhqanlirini pütünley yersizleshtürüshni nishan qilghanliqi éniq! chünki Uyghurlarning eng küchlük yiltizi del yerge we tupraqqa baghlan'ghan Uyghur déhqanliridur. Uyghur déhqanliri Uyghur tupraqlirining eng asasliq qoghdighuchiliridur. Uyghur déhqanlirini yoqitish, xitay üchün Uyghur élini Uyghursizlashturushning eng muhim wasitiliridin biridur!

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.