Uyghur diyaridiki jaza lagérliri dunyaning neziridin mexpiy qalalamdu?

Xitay hökümiti Uyghur diyardiki jaza lagérlirini izchil inkar qilip kelgen idi. Bu yil awghustta xitay diplomat xu liyenxé Uyghur aptonom rayonida atalmish “Jaza lagéri” dégen nerse mewjut emes dégen idi. Halbuki, yéqindin buyan xitay hökümiti lagérlarni inkar qilishtin uni wasitilik étirap qilishqa we axirida perdazlap körsitishke bashlidi. Hetta Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakir yéqinda xitay taratqulirigha söz qilip, “Chet'el axbaratlirida déyiliwatqan atalmish ‛tutup turush lagéri‚ emeliyette ‛kespiy téxnika terbiyelesh mektipi‚dur, bundaq mekteplerning échilishi rayonda térrorluqqa qarshi turushni meqset qilghan. Bu xil mekteplerning ichide herxil tenheriket türliri, köngül échish orunliri qurulghan. Yataqlarning ichide hawa tengshigüch, téléwizor qatarliq zamaniwi esliheler seplen'gen. Bu bir dem élishni asasiy meqset qilghan arambexsh jaydur. . .” dégen.

Yuqiriqi sözlerning filimlik teshwiqati xitayning merkiziy téléwiziye istansisida bérilgen bérilgen bolup, uningda Uyghur diyaridiki jaza lagérlirining atalmish “Ichki menzirisi” téximu perdazlap körsitilgen. Mezkur sin xewiride “Kespiy téxnika terbiyelesh mektipi” de terbiyiliniwatqan oqughuchilarning “Bu yerge kélishtin burun ashqun idiyening tesirige uchrap yaman yolgha méngip ketkenliki, terbiye qobul qilghandin kéyin idiye qarashlirida alahide özgirish yüz bergenliki” bayan qilin'ghan.

Uninggha egishipla “Yershari waqti géziti” ning aliy muherriri xu shijin twittérda inkas qayturup, özining Uyghur diyaridiki “Kespiy téxnika terbiye mektepliri” ni ziyaret qilghanliqini, u mekteplerning xelq'ara taratqularda déyilgendek jaza lagéri emesliki heqqide jar salghan hemde “Terbiyelen'güchi” lerning waskétbol, walibol we milliyche ussullarni oynawatqan sin körünüshlirini arqa-arqidin tarqatqan.

Halbuki, Uyghur mesilisige estayidil qarap kéliwatqan bezi pa'aliyetchiler bu menzirilerni “Set ademning yüzige girim qilip uni chirayliqlashturghanliqi” gha oxshatqan. Kanadadiki béritaniye kolombiyesi uniwérsitétining qanun penliri oqughuchisi shawin jangmu qisqa waqit ichidila shu sin körünüshi tartilghan mektepni sün'iy hemrahta tartilghan süret bilen sélishturup, nurghun perqlerni bayqap chiqqan. Uning sélishturmiliridin melum bolushiche, “Terbiyelen'güchi” ler köngül échish pa'aliyitini élip bériwatqan meydan'gha az dégende 4-5 ishiktin ötüshke toghra kélidiken. Uning üstige etrapta közitish munarliri bar bolup, kishilerning xalighanche pa'aliyet qilalishi mumkin emes iken. Yene bir qiziqarliq nuqta shuki, waskétbol meydanigha bir tal palas sélinip bézelgen. Emeliyette lagérning ichide bundaq bir meydanmu mewjut emes iken.

Shawin jangning sün'iy hemrah arqiliq lagérlarning ornini békitishide diqqetni tartidighan bir nuqta shuki, uning rayondiki lagérlar bilen türmilerni perqlendürüshidur. Yéqindin buyan xitay tarqatqan uchurlardin tutup turush orni bilen heqiqiy türmining tipik perqini bilishmu qiyin bolmaqta. Shawin jang bu heqte bizge melumat berdi. Uning dep bérishiche, lagérlarning qurulmisi asasen oxshash bolup, köp qismi sheherdin yiraq, keng we ochuq bir da'irige sélinidiken. Uningdin bashqa köp sandiki lagérlarni uning adrési, derwazisining sani we közitish munarlirigha qarapla perqlendürgili bolidiken.

Mushu ayning béshida radiyomizda bir tepsiliy xewer bérilgen bolup, xewerde Uyghur rayonidiki yighiwélish lagérliridin bir türküm tutqunlarning xéylongjyang ölkisining chichixar shehiridiki teyley türmisige yötkelgenliki delillen'gen idi. Bu uchur radiyomiz muxbirining qeshqer toqquzaqtiki bir saqchi xadimi bilen élip barghan téléfon söhbiti dawamida ashkarilan'ghan idi. Shawin jang mushu mesilige qarita özining köz-qarishini bayan qilip, mundaq dédi: “Junggo hökümiti tutup turush lagérlirini köplep qurghini bilen türmiliri unche jiq emes. Méningche, ichki ölkilerge yötkelgen tutqunlarning 2 pirsenttin 5 pirsentigiche belgilik qanuniy resmiyetler asasida jazagha höküm qilinidu. Shinjangdiki terbiyelesh lagérlirigha unche jiq adem sighmaydu. Shunga ularni junggoning ichki ölkilirige yötkigen gep.”

Yuqiridiki melumatlardin shuni körüwélishqa boliduki, xitay hökümiti herxil yasalmiliqlar bilen lagérlarni awwal inkar qilish, andin qismen étirap qilish, axirida uni perdazlap körsitishtek bir-birige zit bolghan jeryanlarni sehnige élip chiqmaqta. Bezi analizchilarning bildürüshiche, xitay herqanche tedbir qollansimu, lagérlar mesilisini tashqi dunyadin yoshurup qélishqa pütünley imkansiz iken. Undaqta, xitayning bundaq bir birige zit bolghan inkasliri tashqi dunyaning bésimidin qorqup qiliwatqan bir heriketmu? xitay mushundaq wasitiler arqiliq lagérlarning weziyitini xelq'aradin yoshurup qalalamdu? biz shawin jangdin bu heqte köz qarishini soriduq. U mundaq dédi: “Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonidiki lagérlarni uninggha qamalghan tutqunlarni ichki ölkilerge yötkesh usuli arqiliq yoshurup qalalmaydu. Shunga ularning hazir qiliwatqini lagérlarni toxtimastin perdazlap körsitishtur. Siz qandaqsige xitay bolmighan bir milletni özi xalimighan asasta xitay eqidisini qobul qilishqa köndüreleysiz? junggo hökümitige oxshash ‛térrorluqqa qarshi turush‚ ni bahane qilipla Uyghur millitini lagérlargha solap, ularning kishilik hoquqini depsende qilsa, éniqki rayonda téximu xeterlik bir weziyet kélip chiqidu. Jem'iyetning tinchliqi pütünley buzulup, awam xelq bilen hökümet arisida téximu köp toqunushlar peyda bolidu.”