Jaza lagérlirining ornini türmiler igilewatamdu?

Gérmaniye axbarat agéntliqi Uyghur diyaridiki türmilerning kölimining barghanséri kéngiyiwatqanliqini ilgiri sürdi.

8-Noyabir gérmaniyening NTV namliq téléwiziye qanili “Xitay Uyghur perzentlirini qandaq programmilawatidu?” namliq bir xewerni élan qilghan. Xewerde xitay hakmiyitining ata-anisi jaza lagérlirigha yaki türmilerge qamilip yétim qalghan 900 ming Uyghur perzentlirini yighiwélip, ularning méngisini “Programmilawatqanliqi”, yeni ularning méngisidin Uyghur kimlikini yuyup chiqiriwétip, xitaylashturiwatqanliqi ilgiri sürülgen idi.

9-Noyabir gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Yéshil tinchliq” namliq qosh ayliq zhurnal “Xitayning gherbiy-shimalidiki jaza lagérlirining ornini uzun muddetlik qamaq jazasi igilimekte” namliq bir maqale élan qildi. Maqalida xitayning jaza lagérlirida “Oqush püttürgen” ler yaki tutqundiki Uyghurlardin 10 minglighan Uyghurning 5 yilliqtin bashlap muddetsiz qamaq jazasigha qeder bolghan yuqiri qamaq jazalirigha mehkum bolghanliqi bayan qilindi.

Maqalide teswirlishiche, Uyghur diyaridiki qismen lagérlarning kölimi taraytilip, uning ornigha türmilerning sani köpiyip, kölimi kéngiyip barghan. Bu heqte maqalide mundaq bayan qilidu: “Milyonlighan Uyghurlar xitayning gherbiy-shimalidiki jaza lagérlirigha qamaldi. Bu xil basturush gérmaniyeni öz ichige alghan keng sahening qattiq eyiblishige uchridi. Hazir xitay da'iriliri yéngidin türmilerni qurmaqta. Da'iriler yéngiche basturush istratégiyesini yolgha qoyiwatamdu-qandaq?”

Gérmaniye axbarat agéntliqining béyjingda turushluq muxbiri simina mistireyanu teripidin yézilghan “Xitayning gherbiy-shimalidiki jaza lagérlirining ornini uzun muddetlik qamaq jazasi igilimekte” namliq bu maqalide bayan qilinishiche, “Xitay kommunistik partiyesi 1949-yili hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin sabiq sherqiy türkistanni özige qoshuwalghan” bolup, yillardin buyan “Térrorluqqa, ashqunluqqa we diniy esebiylikke qarshi turush” sho'ari astida rayonda éghir basturushlarni élip barghan. Xitayning yéqinqi mezgillerdin buyan jaza lagérlirini tesis qilip qanunsiz halda milyonlighan Uyghurlarni qamighanliqi xelq'araning küchlük qarshiliqigha uchrighandin kéyin, xitay hakimiyiti taktikisini özgertip, aldinqi aylardin bashlap téximu qorqunchluq bolghan bir siyasetni yolgha qoyghan. U bolsimu, tutqunlarni éghir qamaq jazalirigha, hetta 20 yilliq jazalargha mehkum qilishtin ibaret bolghan.

Maqalide mundaq déyilidu: “Bu jeryanda tutqunlar üstidin yalghan eyibname hazirlinidu. Bu yalghan eyibname jinayi delil qilinidu. Buning bilen éghir qamaq jazalirigha mehkum qilin'ghan Uyghurlarning sani kishini chöchütidu. Xitay hökümitining sanliq melumatlirigha asaslan'ghanda, peqet 2017-yilila éghir qamaq jazasigha uchrighan Uyghurlarning sani 87 ming kishi bolup, aldinqi 5 yilgha sélishturghanda 10 hesse artqan. Shu yili xitay hökümiti Uyghurlarning xitay omumiy nopusining 2 pirsentinimu teshkil qilmaydighanliqigha qarimay, shinjangda her 5 Uyghurdin birni tutush buyruqini chiqarghan idi. Shahitlarning bayan qilishiche, shuningdin kéyin türmiler Uyghurlar bilen tolushqa bashlighan.”

D u q tetqiqat merkizining mudiri enwer ehmet ependi bu heqte toxtalghanda, xelq'ara jem'iyetning küchlük qarshiliqigha qarimay, xitay hakimiyitining sherqiy türkistandiki basturush siyasitidin waz kechmeywatqanliqini tilgha aldi.

Maqalide shayarda 17 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan alim sulayman we ghuljada 20 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan erkin tursunlar misal élin'ghan. Maqalide yene xitay hakimiyitining birlirini qamaq jazasigha mehkum qilmaqchi bolsa jinayi delillerge éhtiyaji yoqluqi, delillerni xalighanche oydurup chiqirish we özlirining qanuniy tertiplirigimu uyghun bolmighan shekilde xalighanche höküm qilishning Uyghur diyarida adettiki bir ishqa aylinip qalghanliqi bayan qilinidu.

“Xitayning gherbiy-shimalidiki jaza lagérlirining ornini uzun muddetlik qamaq jazasi igilimekte” namliq mezkur maqalide jinayitining tayini bolmighan sansizlighan Uyghurlarning éghir qamaq jazalirigha mehkum boluwatqanliqi, bularni sighdurush üchün yéngi türmilerning berpa qiliniwatqanliqi, türmige qamalghan Uyghurlarning a'ilisi bilen bolghan alaqisining pütünley üzüp tashlan'ghanliqi hemde ularning iz-dérikini élish, hayat yaki ölgenlikini bilishning qéyinliqi eskertilidu.

D u q ning re'is wekili, sherqiy türkistan ölimalar birlikining mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependimu bu heqte öz qarashlirini bayan qilip ötti.