Xitay hökümitining Uyghur élidiki lagérlarni aqlash herikiti natsistlar gérmaniyesining lagér teshwiqatigha oxshitildi

1930Yillardiki natsistlar gérmaniyesining yehudiylarni yighiwélish lagérliri heqqidiki teshwiqati bilen xitayning Uyghur élidiki lagérlarni aqlash teshwiqatidiki oxshashliqlar küchlük diqqet qozghidi

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, xitay hökümiti Uyghur élida tesis qilghan “Yépiq terbiye” lagérlirini deslepte pütünley inkar qilghan bolsa, bu heqtiki ishenchlik melumatlarning köplep ashkarilinishi netijiside axiri bu lagérlarning mewjutluqini qismen étirap qilishqa mejbur bolghan idi. Xitay hökümitining kaniyi bolghan shinxu'a agéntliqi Uyghur élining re'isi shöhret zakirning sözi arqiliq Uyghur élida qurulghan zor sandiki lagérlarni “Esliheliri intayin toluq bolghan téxnika ögitish mektepliri” ikenlikini, bu “Mektepler” ning “Arambexsh” jaylar ikenlikini ilgiri sürdi. Xitay taratquliri yene, Uyghur tutqunlarning öz raziliqi bilen xushal-xuram halda “Rahet” ke tolghan “Téxnika ögitish mektepliri” de dölet tili, qanun derslikliri öginiwatqanliqini ilgiri sürüp, hedep resim we sin filimlirini tarqitishqa bashlidi. Xitay we in'gliz tillirida tarqitiliwatqan bu teshwiqatlar Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan chet'ellik mutexessislerning küchlük diqqitini qozghidi.

Amérikidiki kornél uniwérsitétining antropologiye proféssori magnus fiskesyoning bildürüshiche, 1930-yillarda natsistlar gérmaniyesimu yehudiylargha qarita yürgüzgen jaza lagérlirini aqlashta del mushundaq teshwiqat usuli qollan'ghan iken. Ularmu eyni chaghda bu lagérlarni “Kespiy terbiyilesh orni” dep atighan iken. U bu heqtiki sélishturma resimini twittérda élan qilghandin kéyin, oxshimighan ikki tarixiy dewrde yüz bériwatqan bu heyran qalarliq oxshashliq kishilerning küchlük diqqitini qozghighan.

Biz bu heqte proféssor magnus fiskesyo ependini ziyaret qilduq. U söhbitimizde myunxén sirtigha jaylashqan daxaw jaza lagérlirigha a'it xatire körgezmiliride saqliniwatqan matériyallarda körünüp turghinidek natsistlar gérmaniyisiningmu eyni waqitta yehudiy tutqunliri lagérlirini xitaygha oxshashla zulmetlik orunlar emes, eksiche kishiler xushalliq bilen kespiy terbiye alidighan jay süpitide körsitishke urun'ghanliqini bayan qildi. U mundaq dédi: “Eyni yillarda natsistlar hökümiti xelq'araliq axbaratlarni aldin teyyarlan'ghan, sehnileshtürülgen jaylargha ghelibilik halda teklip qilip, bu orunlarni resimge tartquzup xewer ishletken. Bir qisim axbaratlar heqiqeten bu teshwiqatlargha ishinip xewer tarqatqan. Xitay hökümitimu hazir del mushu teshwiqatni qiliwatidu. Bu ikkisi arisidiki oxshashliq manga qattiq tesir qildi. Men bu oxshashliqqa diqqet tartishni zörür dep qaraymen. Xitay hökümiti teshwiqat üchün birinchi qedemde özining axbaratlirini ishqa séliwatidu. Méning ensireydighinim, ular emdi ikkinchi qedemde chet'ellik zhurnalistlarni buninggha ishendürüsh üchün shundaq sehnileshtürülgen orunlargha teklip qilishi mumkin. Shunga dunya bu teshwiqatning mahiyitini körüp yétishi kérek.” 

Xitay hökümiti özining teshwiqatlirida bu atalmish “Téxnika ögitish mektepliri” de Uyghurlargha xitay tili we bashqa türlük kespiy bilimlerni ögitiwatqanliqini ilgiri sürgendin kéyin, bu chet'ellerdiki közetküchilerning küchlük tenqidige uchridi. Nurghun gherblik közetküchiler élan qilghan mulahiziliride xitay hökümitining bu lagérlarni aqlash üchün körsetken pakitlirining put tirep turalmaydighanliqini bildürdi. Proféssor magnus fiskesyo ependi sözide Uyghurlar arisidiki nurghun dangliq ziyaliylar, akadémik-tetqiqatchilar, baylar, sen'etchiler we tenheriketchilerning lagérgha tutulghanliqidek bir pakitning xitayning teshwiqatlirigha zitliqini eskertti. U mundaq dédi: “Xitay hökümiti Uyghurlar bilen qazaq qatarliq yerlik milletlerning melum kesip we sahede alliqachan öz ornini tépip bolghan, bilim ögitidighan we netijilirini körsitiwatqan kishilerni tutqun qiliwatidu. Bu kishilerge yene néme ögitidu? menche bu herbir kishi bilishke tégishlik bolghan nahayiti küchlük bir pakit. Yene bir amil bolsa ‛kespiy terbiyilesh orni‚ dep atiliwatqan orunlargha qéri-yashan'ghan kishilerningmu tutulushidur. Nurghun yashan'ghan kishilerning tutqun qiliniwatqanliqi we hetta shu lagérlarda ölüwatqanliqi heqqide nurghun ishenchlik xewerler bar. Bu kishilerning ehwalimu xuddi yuqiridikilerge oxshash. Bu yashan'ghan kishilerning ‛kespi terbiyilesh orni‚ da néme ishi bar. Ular bu yashqa kelgende néme öginidu? mana bunimu xelq'ara bilishi kérek. Xitay hökümiti yashan'ghanlarni jazalash, ular arqiliq ularning balilirini, a'ile-tawabi'atlirini jazalash üchün ularni lagérgha solawatidu.”

Proféssor magnus ependi eyni yillarda natsistlar gérmaniyesi özining teshwiqatlirigha ishinidighan kishiler we axbarat organlirini tépip, kishilerni qaymuqturushta belgilik ghelibe qazan'ghan bolsa, bügünki künde xitayningmu shundaq qilishqa urunuwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Elwette, men xitay hökümitining teshwiqatlirining meghlup bolushini ümid qilimen. Epsuski, dunyaning hemme yéride, hetta gherbtimu mushundaq teshwiqatlargha ishinishni xalaydighan, yaki yalghan teshwiqatlar üchün wasite bolidighan kishiler mewjut. Xitay hökümitimu del mana mushundaq kishilerni izdep tépip ishqa séliwatidu. Shunga men herqaysi jaylardiki axbaratlarning, kishilerning bundaq teshwiqatlargha so'al qoyushini, obyéktip pikir yürgüzüp, aqilanilik bilen mu'amile qilishini ümid qilimen. Kishige ümid béridighini, nurghun chet'el axbaratliri, tetqiqatchilar we bolupmu silerning ‛erkin asiya radiyosi‚ rayonda yüz bériwatqan heqiqetlerni otturigha chiqirip dunyagha ashkarilashta intayin muhim xizmetlerni ishlewatidu. Men silerge bu xizmitinglar üchün rehmet éytimen. Chünki bu bek muhim. Xitay hökümiti bizge oxshash akadémikler we axbaratchilarning éghzini yumdurup, bizning Uyghur élida boluwatqanlarni untup kétishimizni arzu qilidu. Shundaq qilghanda ular biz xalighinimizni qilalaymiz, dep oylaydu. Biz hergiz buninggha yol qoymasliqimiz kérek. Bu heqte téximu köp emeliyetlerni qézip chiqishimiz, téximu köp kishilerge yetküzüshimiz, bu mesilining untulup ketmesliki üchün uni dawamliq axbaratta tutup turushimiz kérek.”