Marko rubyo: “‛nyo-york waqti‚ géziti néme üchün Uyghurlar heqqidiki mexpiy höjjetlerni basturup qoydi?”

Uyghur diyaridiki zulum we basturush herketliri tashqi dunyagha köplep melum boluwatqanda 2019-yili noyabirda “Nyo-york waqti” géziti mexpiy yollar arqiliq özlirining qoligha yetken 400 bettin artuq xitayche höjjet heqqide melumat berdi. Shu waqittiki xewerde éytilishiche, bu höjjetler xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasiy basturush herketliri toghrisidiki “Mutleq mexpiy” höjjetler bolup, bu jehettiki köpligen tepsilatlar bayan qilin'ghan iken. Shu waqitta ularning bu heqtiki xewiride xitay re'isi shi jinpingning “Shinjangdiki térorchi we bölgünchi küchlerge qilchilikmu rehim-shepqet qilishqa bolmaydu” dep yolyoruq bergenliki alahide gewdilendürülgendin bashqa, nechche yüz betlik bu höjjette bayan qilin'ghan shunche köp tepsilatlar heqqde héchnerse déyilmigen idi.

Aridin ikki yil ötkende, yeni 2021-yili noyabirgha kelgende london shehridiki Uyghur sot kollégiyesining guwahliq söhbitide bu höjjetlerning köp qismi lagirshunas mutexessis adryan zénzning emgiki arqiliq tashqi dunyagha melum boldi. Uning bu höjjetlerge béghishlan'ghan zor hejimlik doklati élan qilin'ghandin kéyin “Nyo-york waqti” gézitining shunche köp we muhim bolghan höjjetlerni ikki yil bésip yétip, buningdiki shunche köp nazuk uchurlarni tashqi dunyadin “Sir” tutqanliqi her sahening küchlük diqqitini qozghidi.

Amérika kéngesh palatasining ezasi marko rubyo ependi bu mesilige eng keskin inkas qayturdi. U 30-noyabir küni “Nyo-york waqti” géziti shirkitining bash ijra'iye re'isi sulzbérg ependige ochuq mektup yollap: “Shi jinpingning shinjangdiki qirghinchiliqqa biwaste baghlinishliq ikenlikini körsitidighan shunche köp höjjetlerni néme üchün shunche uzun bésip yétiwaldinglar?” dep so'al qoyghan. Shuningdek “Mutleq mexpiy” bolghan bu höjjetler ashkara bolghan turuqluq, bundaq bir zor ré'alliqni birla xewer bilen tügitishning 1933-yili mezkur gézitning sabiq sowét ittipaqi, jümlidin ukra'ina tewesidiki mislisiz acharchiliq qilmishini gherezlik halda xewer qilmasliq, shu arqiliq sitalinning hakimmutleqliqige wastilik halda chapan yépish bilen oxshiship kétidighan qilmish ikenlikini alahide eskertken.

Marko rubiyo mektubida éniq qilip: “Ashu kishiler hayatini dogha tikip turup chet'elge yollighan bu höjjetler ölüm girdabida jan talishiwatqan shunche köp insanlargha yardimi bolar, dégen ümidte silerge tapshurup bérilgen. Gézitinglarning bunche köp mexpiy höjjetlerni bésip qoyushigha kim jawabkar?” dep so'al qoyghan. Arqidinla Uyghur diyaridiki qirghinchiliqqa shi jinpingning biwaste jawabkar ikenliki bu höjjetlerde éniq éytilghan tursa, ularning bu heqtiki xewerde jawabkarliqni ottura derijilik bashqa emeldarlargha artip qoyghanliqini keskin tenqidligen. Shu qatarda bu heqtiki besh türlük so'alni otturigha qoyup, ularning buninggha yazma jawab qayturushi lazimliqini tekitligen.

Mezkur ochuq mektup élan qilin'ghandin kéyin, herqaysi sahening küchlük diqqitini qozghighan. Herqaysi axbarat wastiliri bes-beste bu heqtiki obzor we teqriz maqalilirini élan qilghan.

“Nyo-york waqti” géziti élan qilghan bu höjjetlerni bashqa menbeler arqiliq tepsiliy körüp chiqqan hemde bu heqte alahide doklat teyyarlighan lagérshunas adryan zénz ependi bu heqtiki söhbitimiz jeryanida özining bu mesilige bolghan qarishini özgiche shekilde tilgha élip ötti: “(Marko rubyo) bu xette ‛nyo-york waqti‚ gézitining shunche éniq ispatlar bilen temin etken höjjetlerni bésip qoyghanliqini eyiblidi. Méningche, buningdiki sözlerning bir qisim toghra bolsa, yene bir qismi sel ashuriwétilgen. Ularning bu höjjetlerning toluq tékistini élan qilmighanliqi rast. Bu höjjetlerni tepsili muhakime qilmighanliqimu rast. Emma chüshinishimiz lazimki ‛nyo-york waqti‚ géziti bu mesililer heqqide peqet bir parche maqale élan qilipla boldi qildi. Buninggha gézitning sehipisi yétishmidimu bilmidim, peqet omumiy oqurmenlerni közligen halda mushu bir parche xewer élan qilish bilenla bu ish tügigen boldi. Shundaq qilip bu höjjetlerde tilgha élin'ghan inta'iyn muhim baghlinishlar tilgha élinmay qaldi. Bolupmu bularning ichide shi jinpingning bir qétimliq nutuq tékisti bar bolup, buninggha ‛mutleq mexpiy‚ dep tamgha urulghan. Mana mushu höjjetni ayrim bir xewer qilsa bolatti. Emma ular shi jinpingni renjitishni xalimay qaldimu yaki bashqa seweb barmu ishqilip, bu heqte süküt qilishni tallidi.”

Doktur adryan zénz “Nyo-york waqti” gézitining bundaq qilishidiki bashqa sewebler heqqide hazirche éniq yazma ispatlar bolmighan ehwalda tesewwur sheklide melum pikirni otturigha qoyushqa qarshi turidu. Shuningdek özining ispatsiz halda höküm chiqirishtek bolmighurluqqimu qarshi ikenlikini alahide tekitleydu. U bu heqte söz bolghanda “Xitaydin qorqush belkim eng muhim seweb bolushi mumkin” deydu.

Derweqe, adryan zénzning bu heqtiki doklati élan qilinip etisila, yeni 30-noyabir küni xitay hökümiti 61-nöwetlik muxbirlarni kütüwélish yighini chaqirip mexsus adryan zénzni “Közini parqiritip turup yalghan sözligen” dep eyibligen. Shuningdek özlirining uninggha qarshi “Qanuniy herket qollinidighanliqi” ni élan qilghan.

Bu heqte söz bolghanda adryan zénz buning bekmu bimene bir biljirlash ikenlikini tilgha aldi: “Bu anglimaqqa bekmu qiziqarliq bolghan bir biljirlash boldi. Elwette, men buningdin perishan boldum. Yene kélip buni mewhum shekildiki bir tehdit, désekmu bolidu. Ular mushu taktika arqiliq méni qorqutmaqchi boluwatidu. Chünki ular mushu usulni qollansa bashqilar buningdin te'ejjüpke chüshidu we néme boluwatqanliqini sürüshte qilidu. Yene kélip bu birinchi qétimliq ishmu emes. Ilgirimu xitay merkiziy hökümiti we shinjangdiki yerlik hökümet méni sotqa bermekchi bolghanliqini köp qétim pesh qilghan.”

Melum bolushiche, bu qétim kéngesh palata ezasi marko rubiyo “Nyo-york waqti” gézitining özi sorighan so'allargha yazma shekilde jawab bérishini alahide telep qilghan bolup, buning qandaq axirlishidighanliqi heqqide oxshimighan texminler otturigha chiqmaqta iken.