Maykil walt bilen söhbet: “Sherqiy türkistan héchqachan xitayning bir qismi bolghan emes!”

Washin'gtondin muxbirimiz alim séytof bilen eziz teyyarlidi
2024.05.13
Michael-van-Walt Erkin asiya radiyosining muxbiri alim séytof xelq'ara kishilik hoquq adwokati we tetqiqatchi maykil wan walt(Michael van Walt) ni ziyaret qiliwatqan körünüsh. 2024-Yili 4-may, myunxén
Erkin asiya radiyosi, sintash

Yillardin buyan her sahe mutexessisliri “Xitayning eng chong ölkisi”, “Xitayning eng chong énérgiye ambiri” dégendek namlarda atap kéliwatqan Uyghur diyarining xitay sirtida birdek “Sherqiy türkistan” dégen nam bilen tonulup kelgenliki melum. Xitay hökümiti 1949-yili bu rayonni qoral küchi bilen ishghal qilghandin buyan “Shinjang qedimdin tartip xitayning ayrilmas bir qismi” dégen nezeriyeni oxshimighan shekillerde zor küch bilen bazargha sélip kelmekte. Halbuki, dunya Uyghur qurultiyi (d u q) dunyagha kelgenlikining 20 yilliq xatirisi munasiwiti bilen 2024-yili 3-mayda chaqirilghan üch künlük pa'aliyetning muhakime basquchida xelq'ara adwokat maykil wan walt (Michael van Walt) “Ötken 70 yilda bu rayon asasiy jehettin xitayning mustemlikisi bolup keldi. Uning nérisidiki ikki ming yil mabeynide bu jayda héchqachan xitayning izchil hökümranliqi bolup baqmighan” dep körsetti. 15 Yildin buyan ichki asiya we sherqiy asiya rayoni otturisidiki munasiwetler tarixini tetqiq qilip kéliwatqan maykil waltning bu xulasisi mezmun jehette dunya étirap qilghan büyük sherqshunas wiladimir bartold (V. V. Barthold) Buningdin bir esirche ilgiri otturigha qoyghan “751-Yili ereb impériyesi bilen tang impériyesi otturisida yüz bergen ‛talas urushi‚ ottura asiya rayonidin xitay tesirining az dégendimu ming yilliq musapige siqip chiqirilishi hemde bu rayonda islam medeniyitining yétekchi medeniyet bolushigha asas saldi” dégen bayanlirini eslitidu.

Adwokat maykil walt bu rayon heqqide chongqur izdinishtin bashqa dunyaning bashqa jayliridimu toqunushlarni hel qilish saheside köpligen semerilik xizmetlerni wujutqa chiqarghan kishilerning biri. Bu qétimqi pa'aliyet jeryanida u radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qilip, bu heqtiki mesililer heqqide oylighanlirini biz bilen ortaqlashti. Yuqiriqi awaz ulinishidin bu heqtiki söhbetning mezmunini anglighaysiler.

Muxbir: bu qétimqi yighinda siz “Xitay hökümiti gerche ‛shinjang qedimdin tartip xitayning ayrilmas bir qismi‚ dep kelgen bolsimu sherqiy türkistan emeliyette xitay xelq jumhuriyiti (x x j)ning bir mustemlikisi” dep körsettingiz. Siz xitayning bu heqtiki bayanlirini qandaq chüshinisiz?

Maykil: bu yerde shunisi nahayiti ochuqki, ötken ikki ming yil mabeynide sherqiy türkistanda xitayning izchil dawam qilghan hökümranliqi mewjut bolup baqmighan. Peqet xen sulalisi (miladidin burunqi 206-yilidin miladi 220-yilighiche) we tang sulalisi (618-907) zamanisida bu jayda anche-munche xitay tesiri körülgen. 1912-Yili xitay jumhuriyiti qurulushtin ilgiri asasiy jehettin qoshna bolghan ichki asiya rayonidiki oxshimighan xanliqlar sherqiy türkistanni idare qilghan. Emma shübhisizki, ularning héchqaysisi xitaylar emes idi.

Muxbir: “Xitay” heqqide söz bolghanda herqachan “Xitay nechche ming yildin buyan mewjut bolup kelgen؛ sulalilar birining arqidin yene biri almiship turghan bolsimu bu jayda peqet ‛xitay‚ namliq birla dölet bolghan” dep qarilidu. Sizningche mushundaq chüshinishni toghra déyishke bolamdu?

Maykil: yaq, yaq. Bu undaq emes. Bu qarash emeliyette köpligen pikir malimanchiliqining menbesidur. X x j we uningdin ilgiriki xitay jumhuriyiti del mushu qarashni wujutqa chiqarghan. Xitayda bejayiki “Xitay” tarixtiki bir siyasiy dölet yaki hakimiyet süpitide nechche ming yillap mewjut bolghandek xitayning dölet tarixi nechche ming yilgha sozup sherhlinidu. Emeliyette bu undaq bolghini yoq. Tarixta köpligen xitay döletliri, impériyeliri we sulaliliri ötken. Emma xitaylar yalghuz xitay döletlirining bashqurushidila bolup qalmastin, yene köpligen ichki asiya impériyelirimu xitaylargha hökümranliq qilghan. Emma bu hadisiler ular dewatqan tarixiy bayanlarda hergizmu étirapqa ériship baqqan emes. Mesilen alsaq, yüen sulalisi emeliyette mongghullarning impériyesi bolup, bügün biz dewatqan “Xitay” eyni waqitta mushu impériyening bir qismi bolghan.

Yene alsaq, biz bügün “Xitay” dep atawatqan bu jaylar manjular qurghan ching sulalisi (1644-1912) dewride ashu impériyening bir qismi bolghan. Xuddi buningdin ilgiriki waqitlardimu köpligen döletler mushu xildiki qismetni bashtin kechürgen. Shunga xitay tarixi, bezide hetta bir qisim gherb alimliri we bashqilar tekitlewatqan bu xil sherh emeliyette kishilerni ongayla qaymuqturup qoyidu.

Bolupmu biz “Xitay” we “Xitaylar” dégen atalghularni qollan'ghinimizda, bular pütünley perqliq bolghan köp xil shey'ilerni bildüridu. Bügünki künde x x j “Xitay” atalghusini qollinish arqiliq x x j ning chégrisi, dep qarilidighan da'ire ichidiki barche xelqlerni, jümlidin xitaylar, tibetler we Uyghurlarni körsitip kelmekte.

Halbuki, bashqilar “Xitay” atalghusini herqachan “Xitaylar we xitay tili” dégen menide istémal qilidu. “Xitayche yéziq” dégende xitaylarning yéziqi közde tutulidu. Shunga biz bu sözlerge da'im birer éniq menini yükligen halda ishlitip ketmeymiz. Nawada biz buni zadi éniq qilip qollinimiz, dések u halda “Xitay” ning bir dölet süpitide tesewwur qilinishi we muhakime qilinishi 1911-yiligha mensup bolup chiqidu. Buning wujutqa kélishi bolsa 1912-yili xitay jumhuriyitining qurulushi bilen bashlinidu. Buningdin ilgiri bu jayda bashqa namdiki bashqa döletler, bashqiche hökümranliq qurulmiliri we pirinsipliri mewjut bolghan. Emma ularning xitay jumhuriyiti we x x j bilen héchqanche ortaqliqi yoq idi.

Qanun nuqtisidin alghanda bu ikki shey'i pütünley perqlinidu. Siz bir döletning ikki ming yilliq mewjudiyiti heqqide söz achalmaysiz. Chünki u ikki ming yil mewjut bolghini yoq. Men buningdin ikki ming yil, besh ming yil yaki uningdinmu uzunraq waqitlar ilgiri bu jayda xitay medeniyiti mewjut bolghanliqini inkar qilmaymen. Bu jayda xitaylarning bolmighanliqinimu inkar qilmaqchi emesmen. Bularning hemmisi mumkinchiliki bar ishlar. Emma xitay dölitining izchil mewjut bolghan yaki bolmighanliqi muhim.

Muxbir: sizningche hazirqi xitay hökümiti bolsun yaki xitay jumhuriyiti bolsun néme üchün “Manjuriye, jenubiy mongghuliye, tibet we sherqiy türkistan qedimdin tartip xitayning bir qismi bolghan” deydu?

Maykil: men derweqe xitayning néme oylawatqanliqini bilmeymen. Emma pemlishimche, bu idiye deslepte xitay jumhuriyiti dewride otturigha chiqqandek qilidu. Chünki ular shu waqittila ichki asiya térritoriyesidiki jaylarning xitay jumhuriyitining bir qismi bolushini arzu qilghan. Ular mushu arzuning éhtiyajigha mas halda mushundaq bir sewebni toqup chiqishqa muhtaj bolghanliqi üchün buni qobul qilishqa bolatti. Démek, ular mushu tarixni ijad qilip chiqti.

Bügün bolsa x x j ashu tarixqa we ashu tarixiy bayanlargha kanidek chaplishiwatidu. Chünki ular özlirining sherqiy türkistan, tibet we ichki mongghuliyede bir mustemlikichi küch siyaqida namayan bolushini zinhar xalimaydu.

Muxbir: sizning pikringiz boyiche bolghanda, “Xitay” dep atalghan tunji dölet 1912-yili qurulghan؛ uningdin ilgiri bu jayda bashqa sulaliler we impériyeler bashqa namlarda mewjut bolghan hemde siyasiy jehette xitay bilen héchqandaq alaqisi bolmighan. Shundaqmu?

Maykil: yaq. “Xitay” we “Jungxu'a” dégen sözlerning “Xitay” we “Xitaylar” dégen menilerde qollinilishi buningdin köp waqit ilgirila bashlan'ghan. Emma u chaghlarda u sözlerning menisi bashqiche bolghan. Yeni bu söz “Merkiziy dölet” dégen menide bolup, “Merkiziy nuqtidiki yüksek medeniyetlik xelqlerning eqil-paraset we medeniyet nurlirini bashqa jaylargha quyash kebi chéchishi” gha simwol qilin'ghan.

Ular birdek medeniyet we makan xaraktérlik chüshenchiler bolup, döletlerning yaki birer memliketning nami bolghan emes. Kéyinche bu sözler uzun mezgil qolliniliwérip markigha oxshash bir namgha aylinip qalghan. Andin bu sözler in'glizchidiki ‛China‚ yaki fransuzchidiki ‛Chine‚ dégen sözlerning tengdishi bolup qalghan. Mana bu gherbliklerning xitay heqqidiki chüshenchisi bolup, yawropaliqlar alliqachan xata halda buni izchil dawam qilip kelgen “Xitay döliti” dep ashundaq bir xiyaliy döletni tesewwur qilishqa adetlinip bolghan. Bu ikki atalghuni jüpleshtüriwalghanda gherblikler yaki yawropaliqlarning buni chüshinishi bekla qiyin'gha chüshidu. Chünki bu jayda héchqachan izchil dawam qilip kelgen xitay döliti mewjut bolghan emes. Bundaq bir dölet peqet bizning tesewwurimizdila mewjut.

Muxbir: mundaqche éytqanda, xitayning dewatqanliri xuddi eyni waqitta rim impériyesi ishghal qilghan jaylarni bügünki künde italiye dölitining bir qismi, dégendek bir gepmu?

Maykil: bu ashuninggha oxshap kétidu, emma bir'az perqi bar. Eger italiyelikler rastinla shundaq deydighan ish bolsa ular rim impériyesi boysundurghan we özliri kéyinki waqitlarda boysundurghan jaylarni dégen bolatti. Emma x x j ning dewatqanliri bolsa xitaylar boysundurghan jaylarni emes, eksiche mongghullar we manjular boysundurghan jaylarni “Xitayning bir qismi” déyish boluwatidu. Shunga bu mentiqe jehettin chak basmaydu. Hazirqi künde buningdin ming yil, besh yüz yil, hetta yüz yil ilgiriki waqitlargha mensup tarixiy bayanlargha asasen birer jayni “Méning zéminim” dep dewa qilghili bolmaydu. Emma bu xil ré'alliqqa qarshi halda xitay mushuni dewa qiliwatidu. Bashqa bir impériye teripidin boysundurulghan birsining bashqilar boysundurghan jaylarni “Manga tewe zémin” dep dewa qilishi peqetla qamlashmighan bir gep.

Halbuki, x x j nurghun kishilerge men xitaylarning wetini dep atighan jaylargha, yeni xitaylar we ularning térritoriyesige hökümranliq qilghanlarni birdek “Xitay” dep sherhleshke qadir boluwatidu. Ularning manjular we mongghullarnimu “Xitay” qiliwélishi tolimu bimenilik. Pakit shuki, x x j hazir chinggiz xanni “Xitayning ulugh oghlani” dewatidu. Chinggiz xan emeliyette xitayni istila qilghan kishi. U hergizmu xitaylarning oghlani emes, eksiche mongghullarning oghlani.

Muxbir: sizningche, xitay hazir Uyghurlarning wetinide mustemlikichilik bilen shughullinip, bayliqlarni talan-taraj qilish we xitay köchmenlirini bu jaygha makanlashturush bilen shughulliniwatamdu? mundaqche éytqanda bu xitaylarning Uyghurlarni qirghin qilishidiki muhim sewebmu?

Maykil: shundaq, del shundaq. Ular sherqiy türkistanni qoldin bérip qoyushtin wayim yewatqanliqi üchün sherqiy türkistandiki Uyghurlar we bashqa xelqlerni basturuwatidu. Bu peqet kontrolluqni tutup turush urunushi, xalas. Shi jinping we uning hökümiti hazir mutleq kontrolluqqa teshna boluwatidu. Bu hazirqi eng muhim siyasiy nishan bolghanliqi üchün hemmila nerse mushuni chöridigen halda ayliniwatidu. Nawada bu nishan milyonlarche insanni lagérlargha qamash, Uyghurlar, tibetler we mongghullarning medeniyitini yoqitish we bu rayonlar üstidin mutleq hökümranliqni jari qildurushni istise ishlar buningdin bashqichimu bolmaydu. Chünki bu ularning nishani.

Sabiq ching impériyesining pütün térritoriyesige bolghan kontrolluq arzusidin élip éytqanda ularni téxi öz nishanigha yetti, dégili bolmaydu. Ular hazirmu mushu nishan'gha yétishning koyida. Ular hazir teywen'ge, jenubiy déngizgha, shimaliy hindistan'gha we rusiyening bir qisim jaylirigha, jümlidin tuwa we buryatiya rayonlirigha öz kontrolluqini jari qildurush hewiside boluwatidu. Chünki mongghul we manju hökümdarliridin beziler bu jaylarni mu'eyyen derijide bashqurghan.

Eger bu bimenilikke téximu ichkirilep kiridighan bolsaq, mongghullarning eyni waqitta wén'griye, ottura sherq we hindistan'gha qeder bolghan yawro-asiya quruqluqining mutleq köp qismigha hökümranliq qilghanliqini eslisekla kupaye. Biz hergizmu “Xitayning büyük oghlani” chinggiz xan qolgha alghan ashu zéminlarni xitayning “Bizning zéminimiz” dep dawa qilishini xalimaymiz.

Muxbir: köp rehmet maykil ependi!

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.