Pa'alyetchiler: mejburiy ghayip qiliwétilgen Uyghurlarni xatirileshla kupaye qilmaydu

Amérikaning birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi linda tomas-girinféld (Linda Thomas-Greenfield) b d t ning bash shtabidiki yighinida sözlimekte. 2022-Yili 24-awghust.

Amérikaning birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi linda tomas-girinféld (Linda Thomas-Greenfield) “Mejburiy ghayip qiliwétish” ning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh küni munasiwiti bilen, 2022-yili 30-awghust bergen bayanatida, mexsus xitayni b d t nizamnamisidiki wedisige emel qilip, iz-déreksiz yoqap ketken onminglighan Uyghurlarni qoyup bérishke chaqirghan.

Bayanatta Uyghurlarni alahide tilgha alghan linda tomas-girinféld xanim “Bolupmu bu yil b d t ning shinjangdiki insaniy hoquq toghrisidiki doklatini élan qilishini teqezzaliq bilen kütüwatqinimizda, jungxu'a xelq jumhuriyiti teripidin xata qolgha élin'ghan we ghayib bolghan sansizlighan Uyghurlarni oylaymen” dégen.

U shundaqla “Amérika hökümiti b d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélétning wezipisini ada qilip, Uyghur kishilik hoquq doklatini élan qilishini telep qilidu” dep éniq bildürgen.

Amérikaning da'im kishilik hoquqni himaye qilidighanliqini, ziyankeshlikke uchrighuchilarning a'ile-tawabi'atliri, jem'iyet ezaliri bilen bir septe ikenlikini tekitligen linda tomas-girinféld xanim yene “Biz dunyadiki barliq hökümetler we xelq'araliq teshkilatlarni mejburiy ghayib bolush délolirini ishenchlik we ochuq-ashkara tekshürüp, jinayetchilerning jawabkarliqini sürüshtürüshke chaqirimiz” dégen.

Bügünki “Xelq'araliq mejburiy ghayip qiliwétish” ning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatire künide, Uyghur teshkilatlirimu arqa-arqidin bayanatlar élan qildi.

Amérikadiki Uyghur herikiti teshkilatining bu munasiwet bilen 30-awghust élan qilghan bayanatida, “Xitay hökümitining Uyghurlarni iz-déreksiz ghayib qiliwétishi herikiti Uyghurlargha élip bériwatqan qirghinchiliqining bir qismi” dep körsetti.

Uyghur herikiti teshkilatining diréktori roshen abbas xanim bayanatida: “Hedemning mejburiy ghayib qilinishi, xitay hökümitining xelqimni yoqitish üchün qollan'ghan zulum, irqiy qirghinchiliq siyasiti. Gülshen abbas shi jinpingning irqiy qirghinchiliqi we uning hakimiyiti sadir qilghan insaniyetke qarshi jinayitining bigunah qurbani. Ishinimenki, xelq'ara jem'iyet we téximu chong dunya hedemge oxshash bigunah ziyankeshlikke uchrighuchilar we milyonlighan kishiler üstidin erz qilish üchün téximu köp ishlarni qilishi kérek. Bu éghir naheqchiliklerge sel qarash mumkin emes. Bu wehshiylikke qarshi heriket qilish ghayib bolghanlarning hayatini öchürüwétishni ret qilish bilen bashlinidu” dégen.

Rushen abbas xanimning hedisi doxtur gülshen abbas xanim, 2018-yilidin buyan xitay teripidin tutqun qilinip ghayib qiliwétilgen we ikki yildin kéyin 20 yilliq késilgenliki delillen'genidi.

Xitayning 2017-yilidin bashlap Uyghurlargha qaratqan chong tutqunida, shinjang uniwérsitétining sabiq mudiri, proféssor tashpolat téyip, proféssor rahile dawut, ataqliq zhurnalist, tehrir qurban mamut, yazghuchi yalqun rozigha oxshash minglighan Uyghur ziyaliyliri, yene milyonlighan bigunah Uyghurlar tutqun qilinip iz-déreksiz ghayib qiliwétildi. Ularning beziliri muddetlik yaki muddetsiz türme jazasigha höküm qilin'ghanliqi melum bolsimu köp sandikilirining ta bügün'ge qeder, héch qandaq iz dériki yoq.

8-Ayning 30-küni, birleshken döletler teshkilati teripidin “Mejburiy ghayib qiliwétish” ning ziyankeshlikige uchrighuchilar küni qilip békitish arqiliq, her yili bu xatire künde, bu rezil jinayetke xelq'araning diqqitini tartish, ziyankeshlikke uchrighanlarni eslesh we ularning a'ile-tawabi'atlirigha ularning yalghuz emeslikini bildürüshni meqset qilghan.

Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétigha qarashliq bolghan “Mejburiy ghayip qiliwétish mesililiri” xizmet guruppisi, 1980-yili qurulghan. Bu xizmet guruppisi-b d t ning bu mesilini hel qilishtiki muhim méxanizmi, ular her küni yéngi délolarni qobul qilidu. Ilgiri bir qisim ghayib qiliwétilgen Uyghurlarning chet'ellerdiki a'ile tawabi'atliriningmu, toxtimay bu komitétqa erz yollap, xitay hökümitidin ghayib a'ile ezalirini sürüshte qilishini telep qilip kelmekte.

Amérikadiki Uyghur adwokat we pa'aliyetchi reyhan es'et, xitay hökümiti teripidin tutqun qilinip 6 yildin buyan mejburiy ghayib qiliwétilgen inisi ekber es'etni mushundaq xatire kündila emes, belki her künni uning erkinliki üchün küresh qilishqa atap yashawatqanliqini bildürdi.

Reyhan es'et bügünkidek dunyada eng zor derijide ghayib qiliniwatqan Uyghurlar üchün, b d t ning “Mejburiy yoqitiwétish mesililiri” xizmet guruppisigha oxshash alaqidar organlargha xitab qilip: “Uyghurlar millet süpitide xitay hökümitining iz déreksiz ghayib qiliwétishni öz ichige alghan irqiy qirghinchiliqigha uchrimaqta, xitayning dölet térrorluqida ghayib qiliwétilgen Uyghurlarni qutquzush méxanizmini jiddiy heriketke keltürüsh kérek” dédi.

Bu xatire künide, xitayning mejburiy ghayib qiliwétish jinayitining tesirige uchrighan Uyghurlar özlirining yillardin buyan iz-dérikini qilalmay kéliwatqan a'ile-tawabi'atlirining ehwallirini, süretlirini ijtima'iy taratqularda qayta ortaqlashmaqta. Ularning inkasliridin, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan ghayib qiliwétish jinayetlirining kölimining intayin zor ikenlikini we uning pütün Uyghur jem'iyitige chongqur yara peyda qilghanliqi ipadilinip turmaqta.

Türkiyediki nursiman'gül abduréshit, amérikadiki bir hedisidin bashqa, qeshqer konisheherdiki barliq a'ile tawabi'atliri ghayib qiliwétilgen we bu zulumning tesiri hem azabini tartip yashap kéliwatqan muhajirettiki Uyghurlarning biri. A'ilisi bilen alaqisi üzülginige 6 yildin ashqan nursiman'gül 2020-yiligha kelgende, tutqundiki ata-anisi we qérindashlirigha 2017‏-yili 13‏-dékabir küni jaza hökümi késilgenlikini we ularning ayrim-ayrim halda 13 yil, 16 yil we 19 yilliqtin késilgenlikidin xewer tapqanidi.

Nursiman'gül “Mejburiy ghayip qiliwétish” ning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh künide dunya jama'etchilikige xitab qilip: “Herqaysi dölet hökümetliri, kishilik hoquq teshkilatliri bu künde zulumgha uchrighan Uyghurlarni eslep qoyushla kupaye qilmaydu, bu xatire künliridiki wediler heriketke aylanmighan quruq wedidin bashqa nerse emes. Mushundaq xatire künlirining, emeliy heriketke ötüsh künlirige aylinishini ümid qilimen” dédi.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchisi maya wang mexsus ziyaritimizni qobul qilip, bolupmu Uyghurlarning xitayning mejburiy ghayib qiliwétish herikitide, eng zor kölemde ziyankeshlikke uchrwatqanliqini bildürüp mundaq dédi:

-Elwette mejburiy ghayib qiliwétish heqqide söz bolghanda, xitayni bu jehette dunyadiki eng éghir jinayetchi déyishke bolidu. Shundaqla sanliq melumatlar Uyghurlarning ghayib qiliwétishke eng éghir uchrawatqan bir topluq ikenlikini körsitip turmaqta. Biz Uyghur élide 2017 yilidin buyan yüz bériwatqan Uyghurlarning keng kölemde lagérlargha qamilishi, keng kölemlik teqib sistémisi mejburiy ghayib bolush, jinsiy we rohiy xorlash we ten jazasi, mejburiy tughut cheklesh, mejburiy emgek qatarliq, xitayning sistémiliq zulumlirini közitip, doklat teyyarlap kéliwatimiz. Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan bu qilmishlirining hemmisi insaniyetke qarshi jinayet shekillendüridu.

Maya wang yene Uyghurlarning keng-kölemde ghayib qiliwétilishining xitaydiki mejburiy organ yötkesh bilenmu munasiwetlik ikenlikini qeyt qilip mundaq dédi: “Gerche hazirche qolimizda éniq bir ispat bolmisimu, xitay hökümitining Uyghurlarning d n a si qatarliq saghlamliq uchurlirini yighishi, mejburiy organ köchürüsh toghruluq shikayet we shundaqla mutexessislerning analizlirigha asaslan'ghanda, biz Uyghurlarning mejburiy ghayib qiliwétilishining xitaydiki mejburiy organ almashturushqa baghlinidighanliqi heqqidiki gumanlarni ret qilalmaymiz. Shundaqla bu heqiqetenmu endishe qozghashqa tégishlik mesile”.

Munasiwetlik doklatlardin melum bolushiche, her yili oxshimighan diktator döletlerde adettiki kishiler mejburiy ghayib qiliwétishning qurbanigha aylinip, tutqun qilin'ghandin kéyin iz-dériki bolmay ghayib bolmaqtiken. Dunyada kem dégendimu 85 dölette mejburiy ghayib qiliwétish mewjut bolup, xitay teripidin irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlar bolsa dunyadiki ghayib qiliwétishning eng éghir we eng zor kölemlik halda ziyankeshlikige uchrighuchilar süpitide tilgha élinmaqta.