Uyghur mejburiy emgikige qarshi musapiler: menpe'et bilen exlaq otturisida (1)

Uyghur rayonidiki xitay lagér tutqunlirining chachliri we yaki lagérdikilerni mejburiy emgekke sélish arqiliq ishlep chiqirilghan yalghan chach. 2020-Yili 1-iyul, nyu-york.

Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning eng muhim mezmunliridin biri bolghan mejburiy emgek hadisisi yéqinqi mezgillerde bir qisim mutexessislerning qelimide “Zamaniwi qulluq” dep teswirliniwatqanliqi melum. Bu hadisige qarshi tedbirlerning biri qatarida otturigha chiqqan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” 2022-yili iyunda resmiy ijra qilinishqa bashlighandin buyan, bu heqtiki tereqqiyatlar xelq'ara axbarat wasitiliride keng yer aldi. Shundaqla buning ünümi we netijisi heqqide oxshimighan pikirler otturigha chiqishqa bashlidi. Shuning bilen birge bu sahede mewjut boluwatqan yochuqlardin xitayning qandaq paydilinip kétiwatqanliqimu ashkara bolushqa bashlidi.

Qanunni téximu küchlendüridighan qanun

Uyghur diyaridiki mejburiy emgek hadisisige chétishliq ré'alliqni közde tutup, amérika dölet mejlisining ezaliridin jénnifér wékston (Jennifer Wexton) we karlos giménéz (Carlos Giménez) 2023-yili awghustta amérika awam palatasida “Uyghur mejburiy emgikini ashkarilash qanun layihesi” ni tonushturdi. Mushu qanun layihesige oxshaydighan bir qanunni jénnifér xanim buningdin ilgirimu bir qétim, yeni 2021-yili tonushturghan idi.

Mezkur qanun layihesi boyiche, amérika teweside ashkara halda soda bilen shughullan'ghuchi herqandaq shirket öz mehsulatlirining Uyghur diyaridiki mejburiy emgek bilen baghlinishliq emeslikini ispatlap körsitishi lazim. Shundaq bolghanda mezkur qanun layihesi mahiyette “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni téximu küchlük bir asas bilen temin étidighan bolup, nöwette ijra qiliniwatqan qanunning Uyghur mejburiy emgikige chétishliq mehsulatlarni cheklishide aktip rol oynaydu. Chünki amérika hökümiti Uyghurlarning mejburiy emgikini men'iy qilish üchün buninggha alayiten qanun chiqarghan we ijragha qoyghan bolsimu, Uyghurlarning mejburiy emgiki bedilige ishlen'genliki éniq bolghan köpligen mehsulatlarning ashkara halda amérika bazarlirida sétilishi izchil köpligen so'allarni peyda qiliwatqanliqi melum. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi (CBP) soda bashqarmisining ijra'iye emeldari érik choy (Eric Choy) bu heqtiki radiyo ziyaritimiz jeryanida bu xil ehwalning qestenlik emes, eksiche “Yétiship bolalmasliq” tin kélip chiqiwatqan ré'alliq ikenlikini eskertti:

“Epsusluq ichide shuni éytimenki, shinjang bilen baghlinishliq bolghan hemmila mehsulat bizge ashkara halda yétip kelmeydu. Shunga buningda nahayiti köp analiz we tekshürüshler zörür boluwatidu. Amérika dölet mejlisi bizge bu heqte möhlet békitip bergeniken, biz jezmen mushu da'ire ichide shinjangdin kéliwatqan towarlarning menbesini hemde buninggha chétishliq teminlesh zenjirining xetirini közdin qachurmasliqimiz lazim. Hazirqi mesile shu boluwatiduki, xitay bizge ékisport qilghan towarlar emeliyette shinjangda ishlen'gendin kéyin nurghun tarmaq yollargha tarqitilidu. Bu yollar bolsa nurghun memliketlerge tutishidu. Mana bular biz diqqet-nezerimizni aghduridighan, shuningdek tehlil we tetqiq qilidighan uchurlardur. ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ boyiche küntaxta, shoxla (pemidur) qiyami, paxta mehsulatliri dégenlerning hemmisi mushu da'irige mensup. Buningdin bashqa siz tilgha alghandek, köpligen towarlar her xil yollardin paydilinip bizning bazarlirimizgha kirgendin kéyin axbarat wasitiliri yaki bashqilar buni pash qilishi kérek. Biz buninggha asasen ashularni tekshürimiz we tégishlik charisini qilimiz. Emma bizning idare yalghuz hemmini bilip bolalmaydu. Chünki shinjangdin kéliwatqan mehsulatlar emeliyette bek köp.”

xj.chinanews.com

Bu qétimqi yéngi qanun layihesi boyiche bolghanda, amérika aksiye sodisi komitéti (SEC) her yili jezmen özi biwaste yaki wastilik halda mu'amilide bolghan bashqa shirketlerning teminlesh zenjiride Uyghur diyaridin chiqqan mehsulatlarning qanchilik salmaqni igileydighanliqi, bu ehwalning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” diki belgilimiler bilen qanchilik mas kélidighanliqi heqqide doklat teyyarlap chiqirishini telep qilishi lazim. Uyghur diyari bilen chétishliq bolghan soda pa'aliyetliride asasliq salmaqni igileydighan towarlarning biri paxta mehsulatliri bolup, xitay dunyagha ékisport qiliwatqan kiyim-kécheklerge ishlitilidighan paxta asasen Uyghur diyaridin chiqidu.

Roytérs agéntliqining 20-awghusttiki xewiride éytilishiche, dunya kiyim-kéchek baziridiki mehsulatlardin az dégendimu 468 milyard amérika dolliri qimmitidiki kiyim-kécheklerning “Zamaniwiy qullar emgiki” bedilige ishlinip chiqqanliqi éniq. Bu hal dunya kiyim-kéchek baziridiki omumiy towar miqdarining üchtin birini teshkil qilidighan bolsimu, emma hazirghiche amérika bazirigha kiriwatqan paxta mehsulatlirining menbesi heqqide oralma qaptiki chüshendürüshtin bashqa birer ishenchlik tekshürüsh wasitisi mewjut emes. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi soda bölümining mu'awin ijra'iye komissari anmariy xaysimis (AnnMarie R. Highsmith) Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda, özlirining téxi hazirghichimu paxta matériyalining menbesini perq ételeydighan birer üskünige ige emeslikini epsusluq ichide tilgha aldi. Shunga ular bu heqte yenila mejburiy emgek mehsulatlirini bir-birlep tekshürüsh usulini qollinishqa mejbur bolmaqta iken:

“Méni désingiz, menmu shundaq bir üsküne bolsiken, deymen. Emma bundaq ehwalda biz qilalaydighan ish en'eniwi usuldiki hemmini elgektin ötküzüsh sheklide dawam qiliwatidu. Bizning bu sahediki chüshenchimiz mushu emeliyet jeryanida chongqurlap méngiwatidu. Buni közitiwatqan tégishlik közler bar, buni iz qoghlawatqan tor guruppisi bar. Shundaqla bu ehwallarni tekshürüp xulase chiqiriwatqan mexsus guruppimu bar. Uningdin bashqa biz Uyghur mejburiy emgikige da'ir mehsulatlargha chétishliq uchurlarni ochuq menbelerdin, puqrawiy teshkilatlardin, ilmiy xadimlardin we mutexessislerdin toplaymiz. Shu asasta biz bulardin bir xulase chiqirish sheklini qolliniwatimiz.”

Mejburiy emgek mehsulatlirigha “Erkin” bazar taraymaqta

Amérika hökümiti 2022-yilidin bashlap ijra qilishni bashlighan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni mahiyette bu jehettiki xizmetlerge “Yéshil chiragh” yéqip bergen, déyish mumkin. Amérika hökümitidin kéyin yawropa ittipaqi 2022-yili 14-séntebirde mushu xildiki qanun maddilirini resmiy muzakirige qoydi. Arqidinla gérmaniye, firansiye we norwégiye bu xildiki mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshke da'ir belgilimilerni élan qildi. Buning bilen kiyim-kéchek sahesi bolsun yaki yémeklik sahesi bolsun, Uyghur diyarini asasliq teminlesh zenjiri qilghanliki shirketler oxshimighan derijide “Miq” qa üsüshke bashlighan. Bolupmu az dégendimu ötken 30 nechche yil mabeynide kiyim-kéchek sahesidiki mejburiy emgek hadisilirini körmeske séliwalghan shirketler bu xildiki qanun maddilirining otturigha chiqishi bilen ilgiriki teminlesh zenjirlirini qaytidin tekshürüshke mejbur bolghan.

Dunyadiki dangliq markilarning birdek étirap qilishidin ötken “Ishench we iz” (TrustTrace) shirkiti ayagh we toqumichiliq buyumlirining teminlesh yollirini tekshürüp delilleshte bayraqdar shirketlerdin hésablinidu. Mezkur shirketning bash ijra'iye emeldari shamik gosh (Shameek Ghosh) bu heqte roytérs agéntliqigha qilghan sözide ilgiriki waqitlarda barliq dangliq marka sahiblirining bu jehettiki hemmila mes'uliyetni teminlesh zenjirigila artip qoyidighanliqini, hazirqi yéngi qanunlarda bolsa mes'uliyetning ishlepchiqarghuchilargha biwasite taqishidighanliqini alahide tekitligen. Uning bayan qilishiche, kiyim-kéchek sahesidiki teminlesh zenjirige qoyulghan telepning bu shekildiki özgirishi nöwette barliq mehsulat ishlepchiqarghuchilarni obdanla “Segitip qoyghan”. Buning bilen herqaysi dangliq markilarmu öz mehsulatlirining tamozhnida tosulup qalmasliqi üchün birinchi halqidiki mal teminligüchilerdin mehsulatning mejburiy emgektin xaliy ikenlikini ispatlashni telep qilishqa yüzlen'gen.

Derweqe “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ijra qilin'ghili bir yildin ashqanda bu jehette belgilik netijilerning qolgha kelgenliki türlük uchur yolliridin melum bolushqa bashlidi. Bu jehettiki yéngi qanun we belgilimilerning Uyghur mejburiy emgikini chekleshte qanchilik ijabiy netijilerge we yétishsizliklerge duch kéliwatqanliqi toghrisida söz bolghanda anmariy xaysimis xanim mundaq deydu:

“Bizni bu qanunni qandaq ijra qiliwatisiler, dep sorimaqchi bolsingiz, men yenila shu gepni tekrarlaymen: biz téxi meydimizni kérip otturigha chiqqudek bir ish qilip bolalmiduq. Bu nahayiti tézla utuq qazinidighan bir pa'aliyet emes. Eksiche mejburiy emgekke xatime bérish hemde yirginchlik kishilik hoquq depsendichilikini tügitish herikitidur. Bu heriket öz nöwitide dunyawiy teminlesh zenjirini pakizlap, uning qanunluq halda güllep-yashnishigha yol achidu. Shexsen men ‛amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi‚diki xadimlirimizning tirishchanliqidin bekmu söyündüm. Hazir amérika hökümitige qarashliq köpligen tarmaqlar bu xizmetke qolidin kélishiche yardem qiliwatidu. Mundaqche éytqanda, bu taghni talqan qilidighan bir musheqqetlik bir jeryan bolsimu ishning béshidin tartip tolimu éhtiyat qilishni we dana bolushni telep qilidu. Emma biz bu jehette danaliq bilen ish körüwatimiz.”

Bu mesile heqqide söz bolghanda érik choymu mushuninggha oxshap kétidighan qarashta ikenlikini tekitleydu. Uning qarishiche, nöwette Uyghur mejburiy emgikini cheklesh yolidiki qanunlarning qandaq shekilde ijra qilinishidin qet'iynezer, buningda eng sel qariliwatqan bir nuqta bu jehettiki zörür bolghan tekshürüsh we bahalash halqilirining nazaretsiz qélishidur:

“Bu yerde diqqet qilishqa tégishlik bir nuqta shuki, ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ emeliyette herqaysi ishlepchiqarghuchilargha öz mehsulatlirini estayidilliq bilen tekshürüsh we bu heqte zörür bolghan hoshyarliqni yoqatmasliqtek bir mejburiyetni yükleydu. Bu hal öz nöwitide yene teminlesh zenjirigimu tetbiqlinidu. Shundaq bolghanda ish bashlighan herqandaq bir shirket tunji mehsulatni ishlepchiqirishqa bashlighan hemde buni teminlesh zenjirige yollighan haman bu xil mejburiyetler ularning zimmiside bolidu. Shundaq bolghanda ular bu halqilarning qaysisida mejburiy emgekning barliqini bilidighan bolidu. Ene shu yosunda ishlepchiqarghuchilar arqiliq mejburiy emgekni tügitish mumkin bolidu. Shuning bilen birge bu heqtiki chüshenchilerni hemde uning muhimliqini omumlashturush zörür.”

Ilgiriki yillarda mejburiy emgek mesilisi tilgha élin'ghan haman dunyaning bashqa jayliridiki hakimmutleq hakimiyetlerning zorawanliqi kishilerning yadigha kélishi adetke aylinip qalghan. Emma nöwette bu téma otturigha chiqqan haman Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning muhim mezmuni bolghan “Zamaniwi qulluq” hemde uning xitay hakimiyitining iqtisadiy menpe'eti bilen bolghan baghlinishi buninggha ulishipla orun élip kelmekte.

Dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki programmimizda bolsun.