Merkiziy asiya rusiye we xitayning tesiri astida qalamdu?

Melum bolushiche, sowét ittipaqi ghulap, uning terkibidiki jumhuriyetler musteqilliq alghandin kéyin, rusiye we xitay özlirining merkiziy asiyagha bolghan siyasiy we iqtisadiy tesirini kücheytishke kirishken.

Rusiye musteqilliqining deslepki yilliridila sabiq ottura asiya sowét jumhuriyetlirini özining tesir da'irisige kirgüzüshke tirishqan bolsimu, xitay bu mesilide uning asasiy riqabetchisige aylan'ghan. Undaqta merkiziy asiya rusiye we xitayning tesiri astida qalamdu? bu xildiki talash-tartishlar hélihem ottura asiya axbaratlirida kün tertipte tutup turulmaqta.

Yéqindin buyan, yeni özbékistanning yéngi prézidéntliqigha shawket mirziyayéw saylan'ghandin kéyin, merkiziy asiya memliketliri, yeni tajikistan, qirghizistan, özbékistan, türkmenistan we qazaqistan arisidiki munasiwetlerde janlinish, yéngilinish ehwali bayqilishqa bashlidi. Mutexessisler shawket mirziyayéwning kélishi bilen heqiqetenmu merkiziy asiyaning gé'osiyasiy hayatida özgirishler yüz bergenlikini ilgiri sürmekte.

Rusiyening “Karnégi ru” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “Krémildin awaylap. Ottura asiya musteqilliqigha teyyarmu: ottura asiya muqimliqi” namliq maqalining aptori pyétr bologof tashkentte yéngi aktip we heriketchan prézidéntning textke kélishi bilen emdi bashqa memliketlerning ottura asiya jumhuriyetliri arisidiki qarimu-qarshiliqlarni öz menpe'etliride paydilinishning ongaygha chüshmeydighanliqini, shundaqtimu bu rayondiki döletlerning iqtisad we bixeterlik mesililiride rusiyesiz öz aldigha bolushigha téxi etigen ikenlikini otturigha qoyghan.

Uning pikriche, ottura asiya 19-esirning ikkinchi yérimidin bashlap rusiye we en'gliyening tesiri astida bolghan bolsa, emdi bügünki künde bu chong rayon'gha biwasite uning qoshniliri rusiye we xitay nezer aghdurmaqta.

U, xitayni ottura asiyada, birinchi nöwette, iqtisadiy, yeni meblegh sélish mesililiri qiziqturuwatqanliqini, rusiyening bolsa, yawro-asiya iqtisadiy ittipaq da'iriside öz pilanlirini emelge ashurushqa tirishiwatqanliqini bildüridu.

Maqale aptorining éytishiche, merkiziy asiya jumhuriyetliri ilgirimu öz-ara hemkarliq teshkilatini qurushqa tiriship kelgen bolsimu, amma bu héch netije bermigen. Hazir yene bu mesile kün tertipige chiqmaqta.

Pyétr bologof mundaq dep yazidu: “Ottura asiyadiki rayonluq birlishishning bash chekligüchisi-bu rusiye menpe'etliri. A q sh we yawropa ittipaqi, birinchi nöwette, mundaq teshkilatni krémilning tesirige qarshi heriket süpitide qobul qilghan bolatti, xitay bu rayonda bir pütün iqtisadiy boshluqning qurulushigha menpe'etdar bolghan bolar idi. Moskwada sabiq ittipaqdash jumhuriyetlerning shimaliy qoshnisining qatnishishisiz birikishi qanuniy rewishte renjish peyda qilidu.”

Qirghizistanning “Wrémya wostoka” axbarat-analitikiliq layihiside bérilgen “Merkiziy asiya bixeterlikining qurulushi: mesililer we kélechiki” namliq maqalida éytilishiche, kolléktipliq bixeterlik shertnamisi teshkilati merkiziy asiyada yawro-asiyaning birikish prinsiplirini közlewatqan bolsa, shangxey hemkarliq teshkilati bu rayonning peydin-pey xitaylishishini közelydiken.

Maqalida shundaqla musteqil döletler hemkarliqi, shangxey hemkarliq teshkilati, kolléktipliq bixeterlik shertnamisi teshkilati oxshash teshkilatlarning uning ezaliri arisidiki munasiwetlerni mustehkemleshke, ularning xelq'ara weziyetke bir omumiy baha bérishqa qadir emesliki éytilghan. Mezkur teshkilatlar köpinche öz pa'aliyitini tekrarlash bilen shughullanmaqta.

Siyasetshunas ghalim agélé'u'ofning qarishiche, merkiziy asiya jumhuriyetlirining birikishi mushu kün'giche bezi memliketlerning qarshiliqigha uchrimaqta.

U bu mesilining hazirqi ehwali heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Mubada merkiziy asiya mustehkemlinidighan bolsa, u xéli küchke kirip, hem moskwa, hem béyjing bilen bolghan munasiwetliride ularning barliqi özlirini ishenchlik tutidighan bolidu. Egerde bizning jumhuriyetlirimiz öz-ara munasiwetlerni mustehkemleydighan bolsa, ehwalimiz xéli éghir bolidu. U waqitta biz da'im rusiye we xitaygha béqindi bolup, gherbtin yiraqlishimiz. Héch kimge béqindi bolmasliqimiz üchün bizge bir pütün sistéma qurup, yéqin qoshnilirimiz bilen öz'ara hemkarlishishimiz lazim.”

U buningdin tashqiri, merkiziy asiyaning hem rusiye, xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy we bashqa munasiwetliride, birinchi nöwette, öz menpe'etlirini qoghdashning muhimliqini alahide tekitlidi.

Siyasetshunas rasul jumalining pikriche, merkiziy asiya memliketlirining birikishi ene shu memliketler rehberlirige baghliq bolup, ular bu jehette dadil heriketlerni yürgüzüshi lazim. U mundaq dédi: “Gep bizning rayondiki rehberlerning mushuninggha teyyar ikenlikide, sirtqi küchlerning buninggha arilishishigha zerbe bérelishide. Sewebi sirtqi küchler merkiziy asiyadiki xelqlerning bir-biri bilen birikip, bu rayonning küchlük bolushini xalimaydu. Eksiche, hem xitay, hem rusiye, hem gherb ularning birikip kétishige qarshi turidu. Qazaq bilen özbékning yéqin bolmighanliqi, qazaq bilen qirghizning yéqin bolmighanliqi ular üchün paydiliq.”

Rasul jumali bu yerde merkiziy asiya döletlirining, shu jümlidin, qazaqistanning rusiye béqindiliqidin üzül-késil qutulushining muhimliqini, lékin buning ongay ish emeslikini, shundaqla merkiziy asiya jumhuriyetliri birlikining mustehkemlinishide özbékistanning hel qilghuchi rol oynash mumkinlikini otturigha qoydi.

“Régnum” agéntliqi élan qilghan “Özbékistan prézidénti xitayda soda saheside hemkarlishishni muhakime qilidu” namliq xewerde éytilishiche, mushu yili may éyining otturilirida özbékistan prézidénti shawket mirziyéyéf xitayda resmiy ziyarette bolmaqchi.

Bu ziyaret merkiziy asiyagha qandaq yéngi özgirishlerni élip kélidu? bu mutexessislerning jiddiy muhakimiside bolidighan nöwettiki mesilidur.