Бир уйғурниң “миң бир кечә” си

Шаирә гүлниса имин.

2019-Йили майда норвегийәдики бир намайишта намайишчилар көтүргән тахтайлардин бир сүрәтни көрүп көзүмгә ишәнмидим. У сүрәт “гүлхан” дегән тәхәллуста язған шеирлири алқишқа еришкән шаирә гүлниса иминниң иди. Мән униң шиерлириниң уйғурда нахша қилип оқулуп мода болғанлиқини, хитайчә вә япончә нәшр қилинғанлиқини биләттим. Дәрһал мәзкур шаирәгә һөрлүк тәләп қилип шоар товлиған киши билән алақиләштим. Раст икән, гүлниса имин 2018-йили декабир ейида тутқун қилинғаникән. Бу тутқунлуқниң 2019-йилниң ахирида 20 йиллиқ қамақ җазаси билән ақивәтләнгәнлики иккилимизниң йүрикини әзди. Гүлханниң “йәнә ким барәй, мәндәк бағри қан, бешида миң ой, өзи нативан” дегән мисралири есимгә кәлди.

Гүлниса имин 2015-йили декабирниң 4-күнидин башлап үндидарда “миң бир кечә” намида йүрүшлүк шиерларни елан қилишқа башлиғаниди. “саәт алтәдә, тәлвә анардәк башланған бир күн” дегән қурлар билән башланған түркүмлүк шеирлар 2018-йили мартниң 28-күни “сәндин айрилидиған болдум” дегән мавзулуқ шеир билән аяғлишипту. “миң бир кечә” намида башланған шеирлар пәқәтла 345-кечигә қәдәр йезилипту.

Гүлхан “миң бир кечә” ни немә үчүн башлиған? у немә үчүн шәрқ ривайәтлиридики һекайә ейтиш арқилиқ өлүмдин қутулуш усулини қолланмақчи болиду? у немә үчүн шәһризат исимлик бир аялниң өлүм билән миң бир кечә тиркишиш йолини өзиниң иҗадийитигә исим қилип таллиди? әҗәба у иҗадийәт арқилиқ күлпәткә тақабил турмақчимиди?

Шаир хотәнлик иди. Гуваһчиларниң мәлуматиға қариғанда хотәндә 2014-йили сентәбирдин башлап қара тизимликкә чүшкән уйғурлар омумйүзлүк тутулушқа башлиған. Нишанлиқ нопустики уйғурлар уйғур елиниң һәр қайси җайлиридин чақиртип келинип аввал қамаққа, андин 15 күнлүктин үч айлиққичә болған тәрбийәләшкә йолланған. 2015-Йилиниң биринчи күнидин башлап лагерлар хотәндә пүтүн күнлүк, дәрслики, оқутқучиси болған болған рәсмий ятақлиқ шәкилгә киргән. Ундин бурунқи лагерлар ундақ рәсмий болмиған. Бәлким шаирә өзиниң қачан тутуп кетилиши наениқ болған қорқунчлуқ түнлирини қәләмгә елиш, өзигә вә хәлқигә тәсәлли, тәвсийә вә мәлһәм бериш үчүн “миң бир кечә” дегән символда иҗадийәт башлиған болуши мумкин.

Гүлниса “миң бир кечә” сидә оқурмән уйғурға немини сөзләп бәрди? у қорқунчлуқ уйқусиз “кечә” ләрдә немиләрни язди? у қорқунчта узирип кетиватқан вақитни иҗат билән қандақ қисқартти? у йопурулуп келиватқан тәшвишләрни шеир билән қандақ йәңди? коча-койларни чарлаватқан зулумниң тилини оқурмәнгә қандақ уқтурди?

1. Қорқунч, ениқсизлиқ вә сиқилишниң сүрити

Шаирниң “миң бир кечә” дегән түркүмлүк шеирлириға чөксәк қоршап келиватқан бир қорқунчниң шәписини һес қилимиз. Шаир мәһрумлуқ, мәвһумлуқ вә өлүмгә охшайдиған әмма бирақла өлтүрмәйдиған ениқсиз бир рәһимсиз, қорқунчлуқ ақивәтниң һаман йүз беридиғанлиқини һес қилип яшайду. Униңчә қорқунчлуқ ақивәт мәвҗут әмма униң вақти наениқ. Шаир төвәндики шиерида өзиниң бундақ сиқилған, тәшвишлик хияллирини мундақ ипадә қилиду.

Йәнә йәнә вақти кәлмиди

Ухлаш вахтини кечиктүрәйли

Йеңи хатириләрниң йезилиши

Йеңи әпсаниләрниң униши, бихлиниши үчүн.

Бизгә қарап атлиқ чепип келиватқан өлүмни

Қизғин һалитимиз билән күтүвелиш үчүн

Нурғун нурғун мәнисиз вә мәнилик ишларни қилиш үчүн

Көзимизни юмуп

Өзимизни әркин қоюветип

Адәттики бир инсан икәнликимизни испатлаш үчүн.

Шаир шеирлирида йәнә қорқунчлуқ, ениқсиз вә бурухтурмилиқ моһиттин қутулушқа болған тәшналиқини қәләмгә алиду. У бир тиниқ һөрлүккә, бир нәпәс әркинликкә, бир қәдәм бошлуққа болған тәқәззалиқини мундақ язған.

У бошлуқ издәйду яшаветип

Өзидәк йерилмайдиған таш үстидә

Төкүләлмәйдиған қиртақ яш ичидә

Бир дәқиқ тиниш үчүн

Сәрәңгичилик болсиму йениш үчүн

Ахирқи чәккә берип қалған бәрдаш ичидә.

2. Һуҗумға учраватқан қәдимки мәдәнийәт вә муһит

Гүлхан “миң бир кечә” сидә қоршавға елинған, қисиливатқан, чул-чул қилиниватқан уйғур мәдәнийитигә болған мәрсийәлик туйғулирини қурларға төкиду. У “пәсләватқан асман”, бастуруп келиватқан “қара дәря”, сунулуватқан “қара әтиргүл” дегән мәҗазлар арқилиқ йопурулуп келиватқан бир вәйранчилиқниң тәсвирини сизиду. У өзиниң уйғур мәдәнийитигә қилиниватқан һуҗумда тиркәшкә, күрәшкән вә ахирида “әсир” гә чүшкән һалитини мундақ тәсвирлигән.

Йиргинип туруп

Бағримға бесип туруп

Чачлиридин юлуп туруп

Көзлиригә чөкүп туруп

Яшап келиватимән шу қоршавлар ичидә.

Қоршавниң рәңги пәқәтла икки

Һаят вә мамат рәңгидә.

Гүлхан “миң бир кечә” сидә вәйран қилиниватқан қәдинас мәдәнийитигә болған қиялмаслиқ туйғулирини классик мәҗаз болған “яр” ға йүкләйду. У йәнә бузулуватқан тәбиий вә мәдәнийәт моһитиға болған қайғулириниму мисраларға тизиду. У “җигдә кесиш” дегән шиерида хараб қилиниватқан тәбиәт һәққидә мундақ язған.

Қени қени у шаһ җигдиләр

Төмүр тәнлик көмүш япрақлиқ

Мевиси яқут, гүли хуш һидлиқ!

Җигдиләр қәбристанлиқи

Ятатти ай нуриға пүркинип

Йиға авазиға қулақ салғач

Туруп қалдим теним шүркүнүп.

Җигдичи қушқач нәдә той қилиду

Қурт ـ-қоңғузлар нәдә сайидайду

Булутлар нәдә арам алиду

Гугум нәдә ухлайду

Момамниң тәвәррүк чөчики

Мәндин аста йилим сорайду.

Җигдә кесиш

Қум әрваһлирини чақириш әсли

Нәзир қилип тәклимаканға

Топа яғдуруватқан йәттә асманға.

3. Зулмәтлик қисмәт вә үзүлмәс үмид

Гүлхан “миң бир кечә” сидә йүз бериватқан қорқунчлуқ тутқунни яндин сүрәтлигәндин башқа йүз бериш алдидики дәһшәтниң пуриқидин бешарәт бериду. Шаирәниң шеирлириға қарайдиған болсақ пүткүл уйғур елигә тизимлик чүшүрүп адәм тутушниң 2016-йили февралда башлинип болғанлиқи билиниду. Шаирә өзиниң тутулуш еһтималлиқи, тутулғандин кейин йүз беридиған ишлар, чүшүрүлгән тизимликләр һәққидә мундақ язған.

Бәлким мән түрмә тамлири ичидә

Йәнә тизимланған исмимниң чақирилишини күтәрмән

Бәлким ـ бәлким йәнә нурғун ишлар

Туюқсиз яки наһайити аста йүз берип қалар.

Ашу чағлардин кийин

Тизимланмиған бир иш тоғрисидики

Қозғилип турған көңүл ағриқимни йошуруп, унтуп

Сақлармән әң ахирқи тизимликтики исмимниң нөвитини.

2016. 2. 7 Чира

Гүлхан “миң бир кечә” сидә өзиниң тутулушини изчил пәрәз қилиду. У өзи бир күнләрдә дуч келидиған қорқунчлуқ тәқдир, зулмәтлик қисмәт һәққидә тәсәввурлирини язиду. У өзиниң һаман тутулидиғанлиқи, кишәнлинип ‍аяллар түрмисигә елип кетилидиғанлиқини ишарә қилиду. Аяллар түрмисидики һаят, һессият вә тәшвишләр һәққидә мундақ язиду.

Аяллар түрмси

Күлүмсирәйду қар ичидин

Аяллар түрмиси

Йүгүрүп чиқар таң ичидин.

Йерилип қанап кәткән кирләш қоллар

Җиҗилайду апақ қар үстигә

Аяллар түрмисиниң хәритисини.

Көзидики яшни төккүси кәлмәйду

Көтүрмәкчи болиду бешини

Қаримақчи болиду қуяшсиз асманға.

Сеғинишлирини, әнсирәшлирини

Қорқуп җөйлүшлирини, кечидә ойғинишлирини

Дәп бәрмәкчи болиду ашу тәрәптики бир инсанға.

Гүлхан “миң бир кечә” сидә өзи дуч кәлгән вә дучар болуши мумкин болған қисмәтниң уйғурлар дучар болған шорлуқ қисмәтниң бир парчиси икәнликини йошурун мәҗазлар билән изчил ипадә қилип кәлгән. У уйғурларға һапаш болған шум қисмәт, каҗ зулмәт һәққидә мундақ язиду.

Биз у йәрдин кәлдуқ

Йошурун һәсрәтлиримиз ширилдап еқип туридиған

Көңлимизниң парчилирини қушлар терип йәйдиған

Сөзләр дейилмәсликкә мәһкум

Гүлләр ечилмаслиққа мәһкум

Қушлар сөзлимәсликкә мәһкум болған йәрдин.

Йол бойиға қоюлған сәдиқиләр ач пети қалди

Шахлар давамлиқ қурумақта

Таш боран давамлашмақта

Нурғун ишикләр өзини далдиға алмақта

Ай йүзидики дағ чоңаймақта

Ташлар таш пети қаттиқлиқида

Яшлар яш пети тузлуқлиқида

Биз өлүк тәнләрдә яшап кәлдуқ

Биз қуруқ роһларда яшап кәлдуқ

Андин өзимизни кепәнлидуқ қарийип кәткән арманларда.

Бармақлар есәдигән пети чиримәктә

Күндүзләр өзини асти

Қумлар көчүп тағлар йиғлиди

Дәрялар өзини атиди нәзиргә

Андин һәммә бизгә қарашти

Биз ашу йәрдин кәлдуқ.

Қақаслиқ асмини бар

Сөйгү териса үнмәйдиған

Көңүл әсла көнмәйдиған

Шунчилик кәңри

Лекин бизләргә тар.

2016. 2. 14. Үрүмчи

Гүлханниң “миң бир кечә” сидә язғини қорқунчниң тәсвири, хараблиқниң сүрити вә зулмәтлик қисмәтниң баянила әмәс. Униң шеирлиридин йәнә үзүлмәс бир үмидниң күйиму давамлиқ яңрап туриду. Униң шеирлирида “нур”, “йешил кечә”, “чоғ”, “таң” дегән сөзләр көп тәкрарлинидиған болуп кишигә бир җасарәтниң, бәрдашлиқниң, чидамниң һаяҗинини бәхш етиду. Болупму униң “сән бар таңлар йәнә атиду” дегән шеирида үмидлик туйғулири оқчуп туриду.

Сән бар таңлар йәнә атиду

Сән бар таңлар йәнә атиду,

Қучиқимни саңа толдуруп.

Қиялмастин кәткән һилалниң

Кирпикигә шәбнәм қондуруп.

Созулиду йоллар азадә,

Бусуғаңниң түвигә қәдәр.

Әкелиду сеғинишиңни,

Деризәңдә үнлигән кәптәр.

Шахлардики ғуччидә пирақ,

Хиялимға тамиду тим ـ тим.

Ай нуридәк сүзүк һиҗраниң,

Ишикимдин өтти миң қетим.

Йейип қат ـ қат бәргилирини,

Қизил гүлдәк чүшләр ятиду.

Ләв яққанчә чоғдәк левимгә,

Сән бар таңлар йәнә атиду.

Гүлхан рәсмий тутулуштин бурун қисқа вақитлиқ назарәт, тутқунлуқ вә сорақлиқ мудһиш кечиләрни баштин кәчүргәнму? һәқтә бизниң йетәрлик мәлуматимиз йоқ. Әмма әрәб шәһризатни өлүмдин қутулдуруп қалған түндики иҗадийәт уйғур гүлнисаға кәлгәндә карға кәлмиди. Күн патидиған ғәрбтин миң йил бурун шәһризатниң әқилни лал қилидиған иҗадийити сәвәблик уни өлтүрмигән мәдәнийәтлик һөкүмдарлар чиққаникән, әмма күн чиқидиған, зулум гөрдәк қарайған шәрқтин гүлнисаниң һаятни, һөрлүкни, сөйгүни күйлигән надир ‍иҗадийәтлири вәҗидин униң бир қошуқ қенидин кечидиған, униң мәшрәптәк тилини иҗадийәткә қоюп беридиған бир мәрд һөкүмран туғулмиди. Хитай компартийәси чаңгаллиған шәрқтики мустәбит хитайда пикирниң, сөзниң, иҗадийәтниң қудрити тарихтики әң зәйип орунға чүшүп қалди.

Шаирә гүлниса имин гүлхан 1976 ـ йили 11-айда чира наһийәсиниң гулахма йезисида туғулған. 1997 ـ Йили хотән радийо ـ телевизийә университетиниң катибатлиқ кәспини пүттүрүп, чира наһийәлик 2-оттура мәктәптә ишлигән. 2018-Йили декабирда тутқун қилинған. 2019-Йилниң ахирида 20 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқ учури тарқалған.

Гүлниса имин 1990 ـ йили тунҗи шиерини хотән педагогика алий техникоми гезитидә “еһ сәһраниң топилиқ йоли” дегән мавзуда елан қилған. Шуниңдин башлап гүлханниң уйғур аптоном район тәвәсидики мәтбуатларда 500 парчидин артуқ шеирлири елан қилинған. 2014-Йилдин башлап униң шеирлири нахша қилип оқулуп қизғин алқишланған. Болупму униң шеирлири яш авангарт шаирларниң иҗадийәт сәйнаси болған иҗтимаий таратқуларда мода болушқа башлиған. 2016-Йили униң алқишлиқ шеирлири хитайчиға тәрҗимә қилинип “қизил ай шеи‍рийити” журнилида елан қилинған. Шу йили униң хитайчиға тәрҗимә қилинған шеирлири “көйүватқан буғдай” дегән топламға киргүзүлгән, һәмдә япончиға тәрҗимә қилинип японийәдә нәшр қилинған. Гүлниса имин тутқун болуштин бурун хотән вилайити вә чира наһийәлик язғучилар җәмийәтлириниң әзаси иди.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.