Muhajirette so'allar

“Birer xushxewer barmu?” dégen bu so'algha tola duch kélimen da'im. Buni adette turmush helekchiliki bilen bolup Uyghur weziyitige yétiship bolalmaydighan, xeqning tilidiki xewerlerni chüshinip kételmeydighan dostlar da'im sorap turidu. Ularning méni bir ishlarni bilidu, biz bilmigen xewerlerni angliyalaydu, dep oylishigha hésdashliq qilsammu, yüz kélelmeymen, chünki menmu heriketlerdin xewerdar bolghan bilen netijidin xewer bérishke ajiz, qiliniwatqan pa'aliyetning qachan méwe bérishini asasen bilmeymen. Her qétim taksi heydep hérip, ashxanida ishlep charchap, yük toshup télip, turmushning tügimes ghemlirini ghemlep, hayatning hoduqturghuchi sinaqlirining birini aran tamamlap öyige kélip “Uh” dep olturghan dostlarning “Birer xushxewer barmu?” dégen so'aligha duch kelgende özümning neqeder küchsizlikini hés qilimen.

Men ayalim bilen toy qilghan chéghimizda uning öy élish telipige qoshulmighanidim. Uninggha “Xitay besh yilda gumran bolidu, bu topraqqa sélin'ghan hemme öy bizning, shunga almaymiz” dégenidim. Dunya soda teshkilatining xitayni déokratiyeleshtürishi, asiya pul-mu'amile krizisining xitayning banka sistémisini weyran qilishi qatarliq témilardiki léksiyem ayalimni qayil qilghan idi. Mesum ayalim manga chong ishlarni bilidu, néme dése bilip deydu, dunyani, siyasetni, xelq'ara yüzlinishni yaxshi tehlil qilidu, dep ishinetti. Shunga manga ishendi. Besh yil toldi, xitay ketmidi, weyranmu bolmidi, eksiche téximu zoriyip, zorawanliship ketti. Ürümchide öyning bahasi nechche hesse qatlandi. Axiri uninggha xatalashqanliqimni iqrar qildim.

Shundin kéyin dunyani, weziyetni, kelgüsini tehlil qilghanda özümning arzusigha mas kélidighan, méning ümidimni küchlendüridighan, düshmenning ziyinigha, millitimning paydisigha mas yézilghan maqale, kitab we léksiyelerni tallap oquydighan adetni özgerttim. Chünki men xiyali dunyada yashashning, dunyani arzusigha uyghun renglik közeynekte körüshning, özining arminigha étiqad qilishning bedilini ayalim we qizimgha qoshup ötettim. Ürümchide xiyaligha ishinishning bedilini ijare öy izdep doqurup, toxtimay öy köchüp soqulup, xeqlerning öyige waqitliq sighinip siqilip ötidim. A'ilemning xatirjemlikini xiyalimning güzellikige qurban qildim.

On yildin éshiptu. Ayalimgha shu chaghda bergen “Xitay besh yilda gumran bolidu” dégen'ge oxshash wedini héchkimge bérip baqmidim. “Bizning ishimiz qachan ongshilar, téngimiz qachar atar, bu qara künlerdin qachanmu qutularmiz?” dégen so'allargha “Bizning yolimiz uzun, qéyin we katangliq, shunga siz awwal bu yolning qandaq qilghanda qabil yoluchisi bolghili bolidu, qandaq qilsam bu yolda bashqilarni kéchiktürmeymen, yük bolmaymen, dégenlerni köprek oylang. Xitayning gumran bolushini sükütte saqlighanning ornigha ete a'ilemning küni néme bolar, özümni qandaq baqarmen, qorqmay qandaq yasharmen, xitayni qandaq qorqutarmen, méni xitayda turup qorqutqanlardin qandaq qutularmen dégenni birinchi bolup oylang” dégen jawabni bérip kéliwatimen. Ularni Uyghurgha xeterlik, puli, siyasiti, jéni ajiz döletlerdin yiraq turushni tewsiye qildim.

“Qachan yol échilip kéter” dégenlerge “Yol taqilip qalghan ish yoq yoqaldi. Siz kön'gen, échilidu, dep aruz qiliwatqan yol pütünley xarab boldi. Emdi biz weten'ge qaytidighan yolnimu yolda mangidighan qatnashnimu özimiz yasap, özimiz heydep yaki saghlam chamdap barimiz” deymen.

“Weten'ge qachan kétermiz” dégen so'alni sorighuchilargha “Weten'ge tutashqan yolimiz pütkende, kétip bizning uwalimizgha qalghanlarning yüzige qariyalighudek yüzimiz bolghanda, ularni qutquzghidek qudritimiz bolghanda kétimiz” deymen. Qarshi terepning üni ichige chüshüp kétidu bezen. Bundaq chaghda köngül yasash üchün “Siz weten'ge kétishtin awwal xitayning qerzige düm chüshken, xelqi hökümetni saylimaydighan, insanning hörlüki, qanuni hoquqi, mülki, sheripi qoghdalmaydighan, bixeterlikige kapaletlik qilmaydighan döletlerdin kéting, hemme némisi muqimsiz dölettin héch bolmighanda puli besh yil muqim toxtaydighan, özining baj kirimi bilen özini baqalaydighan, siz namayish qilsingiz xitaygha tutup bermeydighan, saqchixanigha élip ketmeydighan bir döletke kéting, chünki sizning tutqun qérindashlargha jan qerzingiz bar, uni tölesh üchün bolsimu besh yildin artuq yashimisingiz bolmaydu” deymen.

Muhajirette so'allar bizni soraqlap turidu. Qararni emeliyetke béqip emes xiyalimizgha we xahishimizgha béqip chiqarsaq xatalishimiz. Musapirette bir qedemni xata alsaq xataliqlar destilinip bizni basidu. Mesilimizning uzun'gha sozulidighanliqi bizni uzun muddet qolliyalaydighan ellerge seper qilishimizni telep qilidu. Mesilimizning qiyinliqi bizni turmush qiyinchiliqidin qutquzidighan ellerge yötkilishimizni dewet qilidu. Mesilimizning keskinliki xitaygha qarshi keskin tedbir qollinalaydighan döletlerge kétishimizni hés qilduridu.

Muhajirette bir qétimliq ikkilinish bizni qaytilanmas pursetlerdin mehrum qoyidu. Bügün amérika hökümiti Uyghur musapirlarni qobul qilinidighan musapirlar tizimlikige kirgüzdi. Bu heqte bir qanun layihisi sunulush aldida turuptu. Bu qanun layihisi ötsun ötmisun Uyghurning amérikigha qobul qilinishi mushu yil ichide wujudqa chiqidu. Kanadaning Uyghurlarni qobul qilishi resmiy xizmet da'irisige ‍élinip ishliniwatidu. Yawropa elliridimu bu heqte mulahiziler bolushqa bashlidi. Epsuski, men xewpte qalghan muhajir Uyghurlarning, bolupmu shu musapirlarning makani bolghan ellerde yashawatqan qérindashlarda bir teqezzaliq, teyyarliq we in'glizche öginish dolqunini hés qilmidim. Shu ellerdiki beziler milletni buninggha yéteklesh tügül yuqiriqi ellerge “Uyghurlar xeterde emes, barmisimu bolidu” dégen menide shikayet mektubi yazghanliqidin waqiplandim.

Uyghur dawasi uzun'gha sozulidu we keskin bolidu. Méningche Uyghur dawasi dunyadiki küchler tengpungluqini özgertidu. Dunya Uyghurning azabidin qozghilidu, xelq'ara jama'et Uyghurning paji'esi bilen ornidin des turup yéngi bir tanggha quchaq achidu. Shunga bu dawaning qiyinliqi éniq. Körünüshte qirghinchiliq qiliwatqini birdölet bolghan bilen uni jasaretlendüriwatqini yandashlarning medetliri. Xitayni qollawatqini musulman eller, mustebit sherq elliri.

Uyghurning dawasi démokratik dunya bilen mustebit dunya arisidiki küch sélishturma teripidin belgilinidu. Uyghurni yoqatmaqchi bolghini bir dölet bolghan bilen, ‍uninggha medetkar bolghini dunyadiki döletlerning texminen 60 pirsentini teshkil qilidighan döletler. Ular atidin baligha miras qalidighan padishahliq, prézdéntliq, xelipilik, emirlik qatarliq tüzümni qoghdash üchün xitayning yénida sep tutuwatidu. Ular mustebitlikni, qulluqni, zulumni, adaletsizlikni, xurapatni din bilen perdazlap, milliy en'ene bilen yasandurup, wetenperwerlik bilen niqablap öz hakimiyitini heqliq körsitiwatidu. Bu küchler hazir xitayni qalqan qilghan bir xelq'araliq ittipaqqa aylandi. Bu, puqralarning erkinlikini, milletlerning musteqilliqini, medeniyetlerning rengdarliqini yughurup yoq qilmaqchi bolghan bir xelq'araliq küch. Buning qarshisidiki démokratik dunyaning birliki iqtisadi menpe'et, istratégiyelik ortaqliq, siyasiy istiqbal dégendek amillarning zéde qilishida lingship turuwatidu.

Uyghur dawasi uzun'gha sozulidighan, qiyin, keng da'irilik dunyawi dawa. Uning qedem basquchiliri hemme döletning menpe'etige bérip taqilidu. Shunga qit'eni birlik qilghan teshkilatlarning, rayonlarni birlik qilghan ittipaqlarning, qit'e atlighan hemkarlashquchilarning we b d t gha oxshash xelq'araliq teshkilatning ortaq heriket qilishi we qarar élishi bolmay turup hel qilish asan emes. Shu nuqtidin Uyghur dawasi dunyada yashawatqan hemmeylenning teqdirige tesir körsitidu. Uyghur qirghinchiliqining amérikada étirap qilinishi, andin kanada, gollandiye qatarliq ellerning bu sepke qétilishi ghelibining bashlinishi. Amérika mushu kün'giche “Irqi qirghinchiliq qildi” dep élan qilghan döletning héch birini jazasiz qoymighan. Emma amérika héch qachan xitaydek dunyaning 2-iqtisadi küchige bundaq bir hökümni jakarlap baqmighan. Shunga her bir Uyghur nöwette qolgha kéliwatqan pursetlerni, yüzliniwatqan tehditlerni, yaritilidighan ‍imkanlarni we bashtin kechürüwatqan qiyinchiliqlarni nezerge élip tedbirini tüzishi kérek. Melum arzuni toxtimay xiyal qilip, armanni chüshigenche emeliyettek tuyulup, ré'alliqta köz aldigha kelgen pursetni qoldin bérish aqilliq emes.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.