Chéng gu'angchéng: norwégiye hergiz xitaygha boyun egmesliki kérek

Xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi chén gu'angchéng xanimi yüen we'ijing bilen amérika parlamént binasida léksiye sözlimekte. 2013-Yili 29-yanwar, washin'gton.

Norwégiyening pochta gechlik géziti muxbiri may éyida puqralar hoquqi küreshchisi chéng gu'angchéngni ziyaret qilghanda, u xitay hökümitining 2010-yili lyu shawbogha tarqitilghan nobél tinchliq mukapatigha qattiq naraziliq bildürgenlikining özila, bu hakimiyetning qanchilik ajiz ikenlikini körsitip béridu, dégen.

Chéng gu'angchéng bu qétimqi ziyarette yene, norwégiyening ornidin des turup xitaygha qarshi turush mejburiyiti barki, hergizmu qiziqturushlargha aldanmasliqi, bu intayin ajiz we ichi tar diktatorning könglini utush üchün urunup körmesliki kérek, dep bildürgen.

2010-Yili norwégiye lyu shawbogha nobél tinchliq mukapatini bergendin kéyin, norwégiye bilen xitayning munasiwiti intayin soghuqliship ketken idi. Ikki dölet otturisidiki siyasiy munasiwette xitay özining tolimu soghuq meydanini bildürüp, norwégiyeni xitaydin ibaret dunyadiki eng chong soda baziridin mehrum qaldurup jazalighan idi.

Chéng gu'angchéngning yardemchisi arqiliq élip bérilghan bu qétimqi ziyarette, chéng gu'angchéng nobél tinchliq mukapatining intayin muhimliqini tekitlep mundaq dégen: méningche, bu mukapat tarqitilghandin kéyin qolgha kelgen konkrét netije shu boldiki, xitaydiki démokratiyini yaqlaydighan kishiler xelq'ara jem'iyetning xitaygha köngül bölgenlikini kördi. Méning pikrimche bolghanda, bu mukapat yalghuz lyu shawbo üchünla emes, xitaydiki démokratiye üchün xizmet qiliwatqan barliq kishiler üchünmu intayin muhim. Bu mukapat dunyadiki tinchliq,oxshash qedir ‏- qimmet we ijtima'iy barawerlik üchün xizmet qiliwatqanlargha intayin chong yardem berdi.
Muxbir: xitay hökümiti bundaq qattiq naraziliq bildürüsh arqiliq qaysi meqsetke yetmekchi?

Chéng gu'angchéng: xitay hökümiti bundaq qattiq naraziliq bildürüsh arqiliq héchnersige érishelmidi, u bir utturghuchidur. Xitay hökümitining birdin ‏- bir érishkini bolsa, özining heqiqiy epti ‏- beshirisini körsetkini we ichining intayin tarliqini insanlargha ashkarilighini boldi.

Muxbir: norwégiye xitayning teleplirini qandurushi yaki xitaydin kechürüm sorishi kérekmu?

Chéng gu'angchéng: elwette undaq qilmasliqi kérek. Némishqa norwégiye kechürüm sorishi kérekken?!

Muxbir: kichik döletler, ehwal yamanliship chongraq aqiwet kélip chiqishi közge körünüp qalghan halettimu, yenila xitaygha qarshi turush we insan heqliri heqqide sözlesh imkaniyitige ige bolalamdu?

Chéng gu'angchéng : biz meyli bir millet yaki adettiki ademler heqqide sözlimeyli, qandaq bölishidin qet'iynezer hemmeylen özining köz qarishini éniq we yuqiri awazda ipade qilishi kérek. Söz-pikir erkinliki bolsa insan heqlirining eng asasidur.

Muxbir: norwégiye, xitay hökümitining shimaliy qutup kéngishide muqim nazaretchilik salahiyitige érishish üchün sun'ghan iltimasini qollash arqiliq, xitayning könglini utmaqchi boluwatidu,bundaq usulni qollinishni norwégiye terep heqliq dep qaramdu?

Chéng gu'angchéng: men bundaq qilmasliq kérek dep oylaymen. Chünki eger siz bügün ulargha boyningizni egsingiz, etisi ular sizning belgiche igilishingizni, ögünisi bolsa tizlinishingizni telep qilidu. Diktatorlarning achközlükining chéki bolmaydu. Nawada siz ulargha chimchilaq barmiqingizni sunsingiz, ular sizning pütün qolingizni tartidu. Xitayning könglini élishqa urunushning özi ularni téximu achköz we adaletsiz qilishqa ilhamlandurghanliq bolidu.

2012- Yili etiyazda chéng gu'angchéng xitaydiki amérika elchixanisigha panahliq tilep qéchip kiriwalghandin kéyin xitay bilen amérika otturisidiki diplomatik munasiwette sürkilishning peyda bolushigha seweb bolghan idi. U hazir nyuyorkta yashawatqan bolsimu, lékin uning a'ile ezaliri yenila xitayda zulum ichide yashimaqta.

Chéng gu'angchéng özining we a'ilisining nöwettiki ehwali heqqide toxtilip mundaq dégen: méning a'ilem intayin yaman aqiwetlerge uchridi, mundaqche éytqanda, bizning töligen bedilimiz bek köp bolup ketti. Lékin men shundaq qilishqa erziydu dep qaraymen. Qachaniki biz bir medeniyetsiz jem'iyetni medeniy jem'iyetke aylandurmaqchi bolidikenmiz, shübhisizki, adem bu jeryanda zor ziyanlarni tartishtin özini qachuralmaydu we yuqiri bedel töleydu. Eger bedel töligen kishi men bolmisam, elwette bashqa biri bolghan bolatti.

Muxbir : siz puqralar hoquqi kürishide qolgha keltürgen netijiliringiz üchün körsetken tirishchanliqingizni qandaq teswirleysiz?

Chéng gu'angchéng: nur kichik bolsimu, u zulmet qarangghuning baghrini xenjerdek tilalaydu. Xitaydek tashqi körünüsh jehettin küchlük diktatorgha kelsek, emeliyette bu hakimiyet intayin ajiz bolup, kichikkine heqqaniy sözgimu berdashliq bérelmeydu, chünki ular buning netijiside kélip chiqidighan zenjirsiman inkaslardin intayin qorqidu. Mushundaq turup néme üchün puqralar öz hayatidin shunchilik ensireydu, néme üchün ular hakimiyettin shunchilik qorqidu?

Muxbir: tirishchanliq mukapatlinishqa erziydu dep qaramsiz?

Chéng gu'angchéng: elwette shundaq. Herbirimizge teqsim qilin'ghan hoquqning chégrasi bolmaydu. Belkim biz hemishe közligen netijige érishelmeslikimiz mumkin, lékin biz qachaniki jem'iyetning teshkil qilinishigha qatnashsaq, qimmetlik hessimizni qoshalaymiz.

Töt yildin béri yawropa birleshmisi bilen xitay hökümitining shimaliy qutup kéngishining közetküchilik salahiyiti ornigha érishishke urunushini ret qilinip kelgen idi. Bu kéngeshke eza bolushqa qiziqidighan döletlerning sani barghanséri éshiwatqan bolup, ezalar sani köpeymekte.

Nöwette shimaliy qutup kéngishige eza döletler kanada, daniye, grinland, finlandiye, islandiye, norwégiye, rusiye, shiwitsiye we amérika qatarliq döletlerdin ibaret bolup, buningdin bashqa shimaliy qutup chégra da'irisi ichide yashaydighan alte yerlik millet organlirining wekillirimu bu komitétning ezaliridur.

Biz, norwégiye, xitay munasiwetliri we chéng gu'angchéngning muxbirning so'allirigha bergen jawabliri toghrisida siyasiy pa'aliyetchi semet abla bilen söhbetleshtuq.