Нур бәкриниң тутқун қилиниши хитайниң мустәмликичи маһийитини ашкарилайду, дәп қаралмақта

Мухбиримиз меһрибан
2018.09.26
nur-bekri-zhang-chunxian.jpg Уйғур аптоном райониниң сабиқ рәиси нур бәкри(оңда) вә сабиқ партком секретари җаң чүншйән хитай хәлқ қурултийиниң йиллиқ йиғинида. 2014-Йили 6-март, бейҗиң.
AP

Бир милйондин артуқ уйғурниң лагерларға қамалғанлиқи диққәт мәркизи болуватқан мәзгилдә, министир дәриҗилик әмәлдар нур бәкриниң тутуп кетилиши җиддий диққәт қозғиди. Чәтәлләрдики хитай вәзийәт анализчилириниң қаришичә, хитай һакимийитигә садақәтмәнлики билән тонулған нур бәкриниң тутқун қилинишидин хитай компартийәсиниң мустәмликичи маһийитини көрүвелиш мумкин икән.

Чәтәлләрдики хитай анализчилиридин чен покуң әпәнди 23-сентәбир күни елан қилған мулаһизисидә оттуриға қоюшичә, узун мәзгиллик синақлардин өтүп, “садақәтмән әмәлдар” дәп қаралған нур бәкриниң туюқсиз тутқун қилинишидики җинайи сәвәб ениқ болмисиму, әмма нур бәкригә артилған “интизамға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилди” дегән мүҗмәл аталғудин униңға қандақтур хитай әмәлдарлириниң тутқун қилинишида ортақ қоллинидиған “парихорлуқ” җинайитини әмәс, бәлки “компартийәгә садақәтсизлик қилди”, йәни “икки йүзлимичи” дегәндәк сиясий җинайәтниң артилишини көрүвелиш мумкин икән.

Чен покуң мундақ деди: “нур бәкриниң тутқун қилиниши драматик бир хәвәр болди. У, 18-19-сентәбир күнлири хитай муавин баш министири хән җиң башчилиқидики өмәк билән биргә русийә пайтәхти москвада икки дөләт оттурисидики мәбләғ селиш, һәмкарлиқ орнитиш йиғиниға қатнашти. 20-Сентәбир күни москвадин қайтип бейҗиң айродромиға қонуши биләнла мәркизи интизам тәкшүрүш комитетиниң икки хадими тәрипидин тәкшүрүш намида туюқсиз елип кетилипту. У тутқун қилинған чеғида хитай дөләтлик тәрәққият вә ислаһат комитетиниң муавин мудири, дөләтлик енергийә идарисиниң партком секретари болуп, министир дәриҗилик вәзипидә олтурған юқири дәриҗилик әмәлдар иди. У вәзипә өтигән мәзгилидә, болупму 2009-йилдики 5-июлдики уйғурларниң наразилиқ намайишини бастурушта хитай һөкүмитигә көрсәткән садақәтмәнлики сәвәбидин уйғурлар тәрипидин ‛уйғурларниң сатқуни‚ дәп әйибләнгән иди. Әмма мән хитай компартийә һөкүмити өзи тәрбийәләп йетиштүргән бир әмәлдарниң туюқсиз тутқун қилинишида униң садақитидин гуман қилиш асасий сәвәб дәп қараймән. Мениңчә хитай һөкүмитиниң уни москва зияритидин қайтип келиши билән тәңла қолға елишида, униң зиярәт җәрянида ши җинпиңниң уйғурлар үстидин елип бериватқан бастуруш сияситигә қарши сөз һәрикәттә болғанлиқи һәққидә бәзи гуманлар сәвәб болған болушиму мумкин.”

Нур бәкри 2008-йилдин 2014-йилғичә уйғур аптоном райониниң рәислик, 2014-йилидин бу йил сентәбиргичә хитай дөләтлик тәрәққият вә ислаһат комитетиниң муавин мудири, дөләтлик енергийә идарисиниң партком секретарлиқ вәзиписини өтигән. Хитай ахбаратлири униң 21-сентәбир тутуп турулуп тәкшүрүлүватқанлиқини хәвәр қилған иди.

Чен покуң әпәнди йәнә уйғурларниң нур бәкрини “уйғурларниң сатқини” дәп атишиниң худди японға қарши уруш мәзгилидә нәнҗиң һөкүмитиниң рәиси ваң җиңвей япон һөкүмитиниң әтиварлишиға еришкән болсиму, әмма хитай хәлқи тәрипидин “хитай сатқуни” дәп аталғанлиқи вә ахири японлар тәрипидин мәхпий өлтүрүлгән әһвални әслитидиғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “бесивелинған земинларда һакимийәт үчүн хизмәт қилған һәрқандақ бир әмәлдар өз хәлқи тәрипидин ‛сатқун‚, ‛хаин‚ дәп әйиблинидиған болса, улар басқунчи һакимийәтниңму охшашла ишәнчигә еришәлмәйду вә бу сәвәбтин ахири җазалиниду. Мениңчә нур бәкриниң бүгүнкидәк ечинишлиқ ақивәткә қелишиму әмәлийәттә хитай коммунист һөкүмитиниң униң садақитидин гуманланғанлиқиниң нәтиҗиси” деди.

Америкидики хитай демократик һәрикәт рәһбәрлиридин “пуқралар күчи” тәшкилатиниң башлиқи яң җйәнли әпәндиниң қаришичә, хитай коммунист һөкүмитиниң нур бәкригә охшаш бир садиқ әмәлдарини туюқсиз тутқун қилишидин җинпиң һөкүмитиниң миллий сияситидә түптин өзгириш болғанлиқини көрүвелиш мумкин икән.

Яң җйәнли мундақ дәйду: “нур бәкриниң тутқун қилиниши һәққидики анализларда униңғиму парихорлуқ җинайити артилидиғанлиқи илгири сүрүлмәктә, әмма мән хитай коммунист һөкүмитиниң өзи тәрбийәләп йетиштүргән бир әмәлдарни туюқсиз җазалишини хитай компартийә һакимийитиниң илгиридин давамлаштуруп келиватқан миллий сияситидә түптин өзгириш болғанлиқиниң ипадиси, дәп қараймән. Чүнки, сәйпидин әзизидин буян техи һечқандақ бир уйғур әмәлдар техи уйғур аптоном райониниң 1-қол башлиқи болмиған иди. Нур бәкриму пәқәт 2-қол башлиқла болалиди. Нур бәкри хитай өзи тәрбийәләп йетиштүргән аз сандики миллий кадирларниң бири болсиму, әмма хитай коммунист һөкүмити һәрқандақ миллий кадирға ишәнмәйду. Чүнки, миллий әмәлдарлар көрүнүштә хитай һөкүмитиниң сияситини иҗра қиливатқандәк көрүнсиму, әмма улар вәзипә иҗра қилиш җәрянида йәнила өз хәлқигә нисбәтән һесдашлиқини ипадиләп қойиду. Шуңа хитай коммунист һөкүмитиму миллий кадирларниң садақитигә әзәлдин гуман билән қарап кәлди. Һалбуки бүгүнки күнгә кәлгәндә хитай коммунист һөкүмитиниң нур бәкрини ашкара тутқун қилишини бу һөкүмәтниң әмди бу хилдики миллий кадирларға еһтияҗи йоқ дәп қариғанлиқиниң ипадиси болуши мумкин дәп қараймән.”

Ню-йорк шәһәр университетиниң сиясий пәнләр профессори шя миң әпәнди нур бәкригә охшаш йәрлик милләтләрдин йетишип чиққан миллий әмәлдарларниң ақивитиниң техиму ечинишлиқ икәнликини билдүрүп, хитай һөкүмитиниң бу хил миллий кадирларни керики қалмиғанда һәр хил йоқилаң баһаниләр билән җазалиши мумкин икәнликини оттуриға қойди.

Шя миң әпәнди баянида йәнә, коммунист һөкүмитиниң өз әмәлдарлирини керәк болғанда ишлитиш, қиммити қалмиғанда уларни һәрқандақ җинайәт җазалаш хаһишиниң әзәлдин давамлишип келиватқанлиқини тәкитлиди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.